El Camino Réal

Nog maar twee eeuwen geleden was Californië een onontgonnen, woeste staat, over land niet of nauwelijks bereikbaar. Aan het eind van de achttiende eeuw stichtten Spaanse missionarissen vanuit Mexico de eerste blanke nederzettingen: de San’s en Santa’s tussen de Mexicaanse grens en San Francisco herinneren daar nog aan. De meeste van deze missieposten zijn nu gerestaureerd of herbouwd, en voorzien van een museum. Californië heeft de reputatie dat men er alleen voor vandaag en morgen leeft, maar hier leeft nog een stukje koloniaal verleden.

Frans Verhagen

De zwaluwen van San Juan Capistrano zijn punctueel. Ieder jaar, op 19 maart – op Saint Joseph’s Day – komen ze terug van hun overwintering in Argentinië. Stipt op tijd, zo wil de legende het, waaiert de zwarte zwerm de oude Spaanse missiepost binnen om zich te nestelen in de ruïne van de kerk. Voor Zuid-Californië, waar de seizoenen elkaar vrijwel ongemerkt afwisselen, het teken dat de lente is begonnen.

Jammer genoeg is het aantal terugkerende zwaluwen ieder jaar kleiner. Het Fiesta de Las Golondrinas, gevierd met Mexicaanse-stijl mariachi muziek, een parade en andere festiviteiten, wordt dan ook steeds vaker omschreven als ‘het feest van de terugkeer van de toeristen’. Maar iedere regio heeft zo zijn tradities en legendes, zelfs Zuid-Californië, waar de mensen zo bij het heden leven dat men wel zegt dat ze hun verleden het liefst vergeten en soms zelfs vernietigen. Zoals zoveel generalisaties bevat deze observatie een kern van waarheid. Steden als Los Angeles, San Diego en San Francisco lijken alleen maar toekomst te hebben. Toch vertellen de plaatsnamen alleen al – de San’s en Santa’s – een verhaal dat niet zomaar vergeten kan worden.

Want eens was Californië de verste buitenpost van het Spaanse wereldrijk. Deze tijd leeft niet alleen voort in de plaatsnamen maar ook in de missieposten, de keten van eenentwintig gerestaureerde franciscaanse nederzettingen. De weg waaraan ze liggen is bekend als El Camino Réal, de Weg van de Koning – want in opdracht van de Spaanse koning geschiedde de kolonisatie. De route loopt van San Diego, aan de Mexicaanse grens, naar Sonoma, ten noorden van San Francisco.

Missionarissen en soldaten

Welcome to San Diego. Now go home. Deze bumpersticker is nog steeds populair in Californiës meest zuidelijke stad. San Diego is een van de snelst groeiende steden van de Verenigde Staten, iets waar niet iedereen enthousiast over is. Hadden de oorspronkelijke bewoners geweten wat de toekomst zou brengen dan zouden ze misschien even ongastvrij zijn geweest tegen de missionarissen en soldaten die er op 16 juli 1769 arriveerden. Ze kwamen vanuit Baja California, het (Mexicaanse) schiereiland dat onder Californië hangt. De nieuwkomers kozen een strategisch gelegen heuvel om de eerste missiepost in Californië te stichten, San Diego de Alcalá.

Anno 1993 wordt Presidio Hill, zoals de heuvel sindsdien heet, omgord door Interstate 5 en 8. Permanent zoemen de freeways op de achtergrond. Dat doet niets af aan de aantrekkelijkheid van het Junipero Serra-museum, genoemd naar de franciscaanse pater die de kolonisten leidde. Serra was de drijvende kracht achter de stichting van de missieposten. Hij wordt wel de patroonheilige van Californië genoemd.

Goedkope methode

De Spaanse autoriteiten hadden urgente redenen om na jaren van desinteresse in 1769 de noordelijke grens van Nieuw-Spanje te consolideren. Ze zagen de Russische handelaren in bever- en otterhuiden oprukken in zuidelijke richting en besloten dat de kolonisatie van Amerika’s westkust niet langer kon worden uitgesteld.

Spanje gebruikte twee methoden om te koloniseren. Waren de inboorlingen vijandig, dan werden ze eenvoudig in de pan gehakt. Daarna kreeg de clerus de vrije hand om hen het christendom te brengen, samen met de Spaanse mores en manieren. Zo was het in Mexico gegaan. Waren de lokale bewoners vredelievend, dan stuurde men direct missionarissen, vergezeld van een kleine groep soldaten. Ze stichtten dan een presidio of kazerne, en een missiepost, een soort boerderij met kloosterkerk, die de ontwikkeling op gang moest brengen.

Zo ging het in Californië. Deze methode vergde geen grotere investering dan twee padres en een paar soldaten per missiepost, wat voorraden en materiaal. Binnen een paar jaar moest de missiepost zelfvoorzienend zijn en een basis vormen voor verdere kolonisatie.

Romantische mystiek

Junipero Serra werd in 1720 op Mallorca geboren. Hij verbleef al zo’n vijftien jaar in Nieuw Spanje, voordat hij 1769 na lang zeuren toestemming kreeg van Madrid om noordwaarts te trekken. Serra wilde San Diego en Monterey – havens die fungeerden als springplanken voor de overtocht naar de Filipijnen – over land verbinden met de bestaande missieposten in Mexico. Ertussin moesten de andere missies volgen, op één dag reizen van elkaar.

Serra is zo omgeven met romantische mystiek dat moeilijk meer valt uit te maken wat voor soort persoon hij was, maar zijn onvoorstelbare gedrevenheid staat buiten kijf. In de vijftien jaar tot zijn dood in 1784 legde hij duizenden kilometers af en stichtte negen missieposten.

Indrukwekkende eenvoud

De herbouw van Serra’s eerst missiepost in San Diego dateert van 1929. Het is onmiddellijk duidelijk waarom de paters en soldaten voor deze plek kozen. Vanaf de heuvel kijk je aan de ene kant uit over de baai van San Diego, aan de andere over de heuvels en de vallei. Maar al was de plaats strategisch goed gekozen, voor het opzetten van een boerderij leende een heuveltop zich minder. In 1774 verplaatste Serra de missiepost dan ook naar de vallei.

De missiepost die nu de top van Presidio Hill siert, is een reconstructie. Dat geldt voor de meeste missieposten want de stenen van adobe, een mengsel van gedroogde modder en stro, bleken slecht bestand tegen verwaarlozing. De eenvoud van het ontwerp is ook nu nog indrukwekkend: een front zonder opsmuk, bescheidener dan veel van de latere missieposten, openingen alleen voor de deur en voor licht. De klokken hangen niet in een toren maar in een muur met open boogramen, een zogenaamde campanario. Met zijn vijf klokken – drie kleine en twee grote onder – heeft San Diego misschien wel de mooiste campanario.

Alle missieposten hebben min of meer dezelfde plattegrond. Dat had praktische redenen, maar had vooral te maken met de voorschriften van de Spaanse bureaucratie die precies had bepaald hoe missieposten er uit moest zien. In de galerijen rond de vierkante binnenplaats woonden de padres en de soldaten, en bevonden zich de werkplaatsen van de indiaanse vaklieden. Op één van de vier hoeken, meestal rechts voor, stond de kerk. De indianen hadden hun eigen woningen rondom de missiepost.

Lokale omstandigheden

De padres werkten met het materiaal dat ze aantroffen. De adobe bouwstenen werden in de zon gedroogd. Vanwege hun gewicht konden de muren niet te hoog worden en moesten ze aan de basis vaak een breedte van een meter of meer hebben. Dat zorgt ervoor dat de gebouwen ’s zomers aangenaam koel zijn.

Ook de breedte van de kerken hing af van de lokale omstandigheden. Omdat ter plaatse weinig hoge bomen groeiden, bouwden de paters smalle en ranke kerken. Dakpannen werden pas later ingevoerd, toen bleek hoe kwetsbaar de missieposten waren voor de brandende pijlen van ontevreden indianen. De stijlvolle galerijen waren noodzakelijk om de adobe stenen tegen de regen te beschermen.

Al snel ontdekten de padres dat de voor de hand liggende plaatsen voor missieposten lang niet altijd veilig waren. Neem mission San Gabriel, gesticht in 1771 langs een rivier die de soldaten Rio de los Tremblores noemden, de Rivier van de Aardbevingen. Nog afgezien van de aardbevingen, zorgde de rivier voor alles vernietigende overstromingen. Bij de eerste grote regenbuien spoelden missiepost en velden gewoon weg. Een paar kilometer landinwaarts ging het beter. San Gabriel ligt daar nu omsloten door de het immense Los Angeles.

De aardbevingen waren minder gemakkelijk te ontlopen. Zoals vrijwel alle missieposten leed San Gabriel grote schade bij de beving van 1812, die vier minuten duurde en nog weken voor aftershocks zorgde. De kerk overleefde het niet. Onverstoord bopuwden de paters een nieuw kerkgebouw, ditmaal versterkt met steunberen. De beving van 1987 heeft echter opnieuw grote schade aangericht en de kerk staat nu in de steigers. Nog wel goed zichtbaar is de karakteristieke streng ogende buitenmuur. Volgens historici is hier sprake van Moorse invloed op de bouwer, die uit Cordoba kwam.

Vreemde god

Law, order and ice cream: zo promoot Carmel by the Sea zichzelf. Hier moet de historische missiepost concurreren met andere attracties – een fantastisch zandstrand, een golfbaan van wereldklasse (Pebble Beach), een reputatie als party-town en een voormalig burgemeester van wereldfaam: Clint Eastwood.

Pater Serra had in 1769 groot belang bij een nederzetting in Monterey, Carmels buurstad. De stad, die dichter bij San Francisco ligt dan bij Los Angeles, was toen de meest noordelijke haven langs de kust. Monterey was nog nooit over land bereikt al was de haven wel beschreven. Serra’s militaire commandant, Portola, voer van San Diego naar het noorden. Hij dacht de baai gemist te hebben omdat de hem bekende beschrijvingen niet met de aangetroffen haven overeenkwamen.

Voor alle zekerheid zette hij er toch maar een kruis neer dat gemakkelijk zichtbaar was van zee. In juni 1770 keerde Portola terug, samen met Serra. Tot hun verbazing vonden ze het kruis omringd met vlees, schelpen, veren, pijlen en vissen. De indianen hadden de Spaanse aanbidding van het kruis gadegeslagen en het nuttig geacht deze vreemde god ook maar te eren.

Een goed teken, besloot Serra, die met zoveel mogelijk vertoon en kleur de missiepost wijdde aan San Carlos Borromeo. De plaats bleek echter minder goed gekozen. Binnen een jaar werd de missiepost verplaatst naar de vallei van de rivier Carmel, naar een heuvel verderop. Serra’s rapporten spreken over dronken soldaten, agressieve indianen en weinig vruchtbare grond.

Scheve glimlach

De kerk in Carmel is de mooiste van de hele reeks. De zandstenen structuur heeft de tand des tijds goed doorstaan. Het unieke front is onmiddellijk herkenbaar – hier heeft de eenvoudige en functionele stijl van de paters plaatsgemaakt voor een architectonisch ontwerp. De twee torens verschillen nogal: de een heeft duidelijk Moorse invloeden en een koepel, de ander is vierkant, meer in traditionele missiestijl. De ster, midden in het voorportaal, staat op een sympathieke manier uit het lood – alsof de uitvoerder die dag te veel had gedronken. De kerk lacht je toe, met een rare scheve glimlach.

Als enige kerk heeft Carmel een gewelfde dakstructuur. Op dubbele manshoogte keren de muren naar binnen, om bovenin bij elkaar te komen, als de spanten van een omgekeerd schip. Carmel heeft een prachtige reredos, een uit hout gekerfde en in traditionele kleuren geverfde structuur op het priesterkoor, de achterkant van de kerk. De best bewaarde originele reredo, die van San Miguel, is ook de mooiste. In pastelkleuren groen, blauw en roze zijn de versieringen aangebracht rond het centrale beeld van San Miguel, met links San Francisco en rechts San Antonio, en daarboven een alziend oog.

Paternalisme

Na de onvermijdelijke aanloopproblemen kostte het de padres weinig moeite om een flink aantal indianen te bekeren. De bevolking was hen vriendelijk gezind en het leven in de missiepost was in eerste instantie vaak beter dan ze gewend waren, met vast onderdak en driemaal daags eten.

De katholieke lithurgie was ook niet onaantrekkelijk en de padres waren slim genoeg om daarvan gebruik te maken. Zo was Judas Day de populairste dag van het jaar. Dan werd een Judaspop opgehangen, met stokken geslagen en in brand gestoken. Ook de kerkmuziek die de padres meebrachten, sloeg aan bij de indianen.

Tegen 1800 woonden zo’n 13.000 indianen in achttien missieposten. Vele duizenden waren intussen gestorven aan de besmettelijke ziekten die de blanke kolonisten meebrachten. Tot op heden blijven de meningen verdeeld over het lot van de indianen onder het missiesysteem. Als de lokale musea zijn opgezet door de bij de missiepost behorende parochie, dan geven ze meestal een flatterend beeld, waarbij de paternalistische zorg van de padres voor deze ‘wilden’ die ‘normale mensen’ moesten worden de boventoon voert.

Historici en de tentoonstellingen in de staatsparken geven een ander beeld: inderdaad kregen nieuw gedoopte indianen onderdak en voedsel, maar ze waren verder niet veel meer dan lijfeigenen. Wie vluchtte, werd teruggehaald en gestraft. De padres schrokken ook niet terug voor zweepslagen en in het algemeen voor gedrag dat alleen met slavernij valt te vergelijken. En wat de veiligheid en geborgenheid betreft, voordat de padres arriveerden bestond er geen hongersnood in Californië – die dateert pas van de tijd dat de mensen afhankelijk werden van regelmatige oogsten, die het gevolg waren van de georganiseerde landbouw.

Onmogelijke plaats

Met San Diego en Carmel had Serra de basis gelegd maar hij wist dat twee nederzettingen niet voldoende waren. In de veertien jaar tot zijn dood in 1784 stichtte hij nog negen andere missieposten. Plannen voor missieposten in de Central Valley, nu de basis voor de enorme landbouwweelde van Californië, werden nooit uitgevoerd, deels vanwege de droge omgeving, deels omdat Spanje er nooit in slaagde voldoende immigranten in Californië te interesseren.

Na 1784 voegde Fermin Lausen, Serra’s opvolger, negen missieposten toe in de achttien jaar dat hij de keten leidde. San Rafael en Sonoma waren echte nakomertjes, gesticht in 1817 en 1823. San Rafael was een soort ziekenboeg voor de mission Dolores in San Francisco, waar het zo mistig en nat was dat weinig mensen er plezier aan beleefden.

Sonoma kwam veel te laat, al na de Mexicaanse onafhankelijkheid, om tot bloei te kunnen komen. Als historische plaats is dit stadje midden in de wijnstreek wel degelijk interessant, maar vooral vanwege haar rol tijdens de kortstondige zelfstandigheid van Californië, in 1846. Sonoma was het meest noordelijke punt van het Spaanse imperium in Amerika. Een kilometer of vijftig verder, in Fort Ross, zaten de Russen. Van hun aanwezigheid resteert alleen nog een naam: Russian River, een stroompje midden in de wijnvalleien van Sonoma, en de naam van een goede wijn.

Enorme baai

Eigenlijk per ongeluk ontdekten de Spanjaarden de baai van San Francisco: op weg naar Monterey liepen ze gewoon te ver door. De nu door de Golden Gate Bridge overspannen opening was zo smal, zo gekronkeld, dat ze vanaf zee niet was opgemerkt. Hongerig en teleurgesteld maakten de Spanjaarden direct rechtsomkeert. Pas later ontdekten ze dat de baai groot genoeg was om ‘alle schepen van Spanje te kunnen bevatten’. Daarom besloten de autoriteiten er meteen maar twee missieposten te openen, één met een presidio. Dolores, nu in San Francisco, werd de eerste. Santa Clara volgde op het schiereiland waar nu high tech bedrijven Silicon Valley vormen.

In dit deel van Californië hadden de paters de grootste moeite om de indianen onder de duim te krijgen, laat staan ze te bekeren. De bewoners vermaakten zich met het stelen van de ezels van de militairen en toonden weinig interesse in kerkelijke activiteiten. Pas toen een besmettelijke ziekte een groot aantal slachtoffers maakte, boekten de missionarissen succes. Ze zouden altijd problemen houden, vanwege de aantrekkingskracht van ‘de andere kant van de baai’, de omgekeerde situatie van nu, waar een industrieel en verpauperd Oakland jaloers kijkt naar het rijke San Francisco.

Dolores was geen aantrekkelijke missiepost. Men zegt wel dat je in San Francisco op één dag alle vier de seizoenen kunt meemaken. Een mooi begonnen dag kan eindigen in mist en dat vochtige, kille weer legde een loodzware last op het dagelijks leven. Van de missiepost resteert nu alleen nog de kerk, die de grote aardbeving van 1906 overleefde. Ze valt haast in het niet bij de suikertaart van een basiliek die er naast staat, maar de missiepost heeft aanmerkelijk meer karakter.

Tijdloos gevoel

De mooiste missieposten zijn het moeilijkst te bereiken, in min of meer onontwikkelde gebieden. Hier kun je je voorstellen hoe het geweest moet zijn, tweehonderd jaar geleden. La Purísima Concepción is de eerste van deze reeks. Deze missiepost, op twee uur rijden van Santa Barbara, werd vanaf 1934 zo nauwkeurig mogelijk herbouwd door de Civil Conservation Corporation, een van Franklin Roosevelts grote bureaus om werklozen aan de slag te helpen. Purísima is nu een staatspark en in zijn barre eenvoud slaagt het er in om een vrij volledig beeld te geven hoe de missiepost er oorspronkelijk heeft uitgezien.

San Miguel Arcángel en San Antonio de Padua, de volgende haltes op El Camino Réal, geven datzelfde tijdloze gevoel. San Miguel springt eruit met zijn authentieke fresco’s. San Antonio vergt de langste omweg maar is het meest de moeite waard. In volstrekt isolement, dat wordt versterkt doordat de missiepost midden in een militair kamp ligt, is deze missiepost beter dan de andere in staat de twee eeuwen geschiedenis te overbruggen.

De missiepost dankt zijn overleving aan William Randolph Hearst, de krantenmagnaat. In de jaren twintig kocht Hearst enorme stukken grond in deze regio, herstelde de missiepost en bouwde voor eigen gebruik op de missiegronden een ranch, die nu dient als officiersclub van de basis. Hearst heeft sowieso zijn stempel gedrukt op dit deel van Californië. Zijn buitenhuis, Hearst’s Castle, trekt jaarlijks heel wat meer bezoekers dan de missieposten. Het ‘kasteel’ ligt aan de fameuze Route 1, de kustweg van Los Angeles naar San Francisco.

De oude Camino Réal heet nu Route 101. De padres, die tot Santa Barbara grotendeels de kustlijn volgden, bogen daar landinwaarts omdat de bergen langs de kust onbegaanbaar waren. Pas in de jaren dertig legde men Route 1 aan, een prachtige tweebaansweg, die tegen de steil in zee duikende heuvels aan hangt.

Speculanten en kolonisten

De missieposten waren een succes, althans gedurende enige tijd. San Fernando had in 1821 12.800 runderen, 7.800 schapen, 176 geiten, 45 varkens, 780 paarden en 144 ezels. En dat op een plaats waar vijftig jaar tevoren de indianen leefden van wat het land opbracht in vruchten en jacht. De oorspronkelijke doelstelling van de missieposten, om ze na tien jaar civiele pueblo’s te maken waarin de indianen gewone burgers met eigen grond konden zijn, werd nergens waargemaakt. De paters vonden dat de indianen niet in staat waren zichzelf te redden.

Ondertussen wekte de rijkdom van de missieposten de afgunst van het groeiend aantal kolonisten. Zij bleken moeilijk ranches te kunnen opzetten omdat de missiepost alle grond in handen had. Het begin van het einde kwam in 1810, toen Mexico in opstand kwam tegen de Spaanse overheersing en zich uiteindelijk vrijvocht. Na jarenlang getouwtrek en wisselende gouverneurs maakte Mexico in 1832 eindelijk werk van de ‘secularisering’: de regering sloot de missieposten, gaf de indianen stukken grond en nam de missiegebouwen in beslag voor publieke doeleinden.

De clerus moest zich tevreden stellen met de kerken en de tuinen. De indianen, gewend geraakt aan de strikte levenswijze van de missieposten, konden met hun nieuwe vrijheid slecht overweg. Al snel verloren ze hun eigendommen aan speculanten en nieuwe kolonisten, en meestal eindigden ze als landarbeiders. Corrupte gouverneurs verkochten grond en gebouwen aan iedereen die bereid was er geld voor neer te leggen.

Historisch bewustzijn

Tijdens de oorlog met Mexico, in 1846, kwamen de Amerikaanse troepen naar Californië en na de goldrush werd Californië in 1850 ingelijfd bij de Verenigde Staten. De missieposten waren toen al in verval. Aardbevingen zorgden voor scheuren, daken stortten in, en regen en wind deden de rest. Het feit dat Lincoln vlak voor zijn dood de grond rond een aantal missieposten teruggaf aan de katholieke kerk, veranderde daar niets aan.

Pas na de Burgeroorlog, na 1865, volgde enig herstel. Nieuwbakken Californiërs keken toen met andere ogen naar de missieposten, als onderdeel van het Europese verleden van hun nieuwe land. Deze nostalgie leidde tot het opnemen van missiepost-elementen in de plaatselijke architectuur. De bogen, galerijen, pannendaken en andere voorbeelden van Spaans-Moorse achtergrond van de padres werden een vast onderdeel van de Californische bouw.

Stanford University, net onder San Francisco, is volgens deskundigen het mooiste voorbeeld. Maar sinds de eeuwwisseling en de snelle groei van Californië zijn de missiepost-elementen eigenlijk overal te vinden. Uiteindelijk leidden een nieuwe golf van nostalgie, een ontwakend historisch bewustzijn en de Grote Depressie tot nieuwe restauratie activiteiten. Sinds de jaren dertig zijn alle missieposten hersteld, behalve die van Santa Dolores, waar alleen nog de bel van over is.

Stichtelijke muziek

Vlak bij de missiepost van Santa Barbara ligt The Mission Cafe. Hier kabbelen de elektronische watervallen van New Age-muziek op de achtergrond. Curieus genoeg doet dat denken aan een bandje dat eerder in de missiepost werd afgedraaid – je kon het kopen in de museumwinkel, dat volgepropt was met allerlei andere katholieke snuisterijen. De winkel deed goede zaken, vooral met spaanstalige families.

The Mission Cafe, in stijl, helwit en voorzien van forse palmbomen, toont een ander aspect van het moderne Californië. Supergezonde, in kleurrijke shorts uitgedoste studenten, knabbelen aan een granola-cookie en genieten van hun cappuccino. De Spaans-katholieke erfenis een van Amerika’s meest welvarende staten, naast de don’t worry, be happy-crowd van de jaren tachtig.

Dat is het aardige voor wie El Camino Réal afreist: de combinatie van verleden en heden in een land dat nauwelijks meer dan tweehonderd jaar bekende geschiedenis kent, waar een missiepost ligt naast een snelweg vol stagnerend blik of ingesloten door eenvormige huizencomplexen in missionstijl. Maar waar je ook in alle geïsoleerdheid en rust in een tuin kunt zitten, mijmerend over hoe dit land er moet hebben uitgezien voordat de wereld er binnenrukte.

 

Missieposten, van zuid naar noord:

 

San Diego De Alcala; 10818 San Diego Mission Road, San Diego CA 92108; (619)281-8449. Open 9 tot 5.

San Luis Rey de Francia; 4050 Mission Ave, San Luis Rey CA 92068. (619)757-3651. Open van 10 tot 4 (zondag van 1 tot 4).

San Juan Capistrano; 31522 Camino Capistrano, San Juan Capistrano CA 92693. (714)248-2049. Open 8.30 tot 5.

San Gabriel Archangel; 537 W. Mission Drive, San Gabriel CA 91776; (818)282-5191. Gesloten voor restauratie.

San Fernando Rey de España; 15151 San Fernando Mission Blvrd, Mission Hills CA 91345. (818)361-0816. Open van 9 tot 4.15.

San Buenaventura; 225 E. Main Street, Ventura CA 93001; (805)648-4496. Open van 10 tot 5 (zondag 4).

Santa Barbara; 2201 Laguna Street, Santa Barbara CA 93105; (805)682-4713. Open van 9 tot 5.

Santa Inas; 1760 Mission Drive, PO Box 408, Solvang CA 934363; (805)688-4815. Open van 9.30 tot 4.30 (zondag van 12 tot 4.30). Ligt vlak bij imitatie Skandinavisch stadje Solvang.

La Purisima Concepcion; La Purisima Mission State Historic Park, 2295 Purisima Road (ten noordoosten van Lompoc), Lompoc CA 93436; (805)733-3713. Open van 10 tot 5.

San Luis Obispo de Tolosa; 782 Monterey Street, San Luis Obispo CA 93401. (805)543-6850. Open van 9 tot 4.

San Miguel Archangel; 801 Mission Street, PO Box 69, San Miguel 93451; (805)467-3256. Open van 9.30 tot 4.30.

San Antonio de Padua; Mission Road (6 mijl ten westen van Jolon), PO Box 803, Jolon CA 93928; (408)385-4478. Open 10 tot 4.30.

Nuestra Senora de la Soledad; 36641 Ft. Romie Road (nabij US 101, 3 mijl ten zuiden van Soledad), Soledad CA 936960; (408)678-2586. Open 10 tot 4.

San Carlos Borromeo de Carmelo; 3080 Rio Road, Carmel CA 93923. Open 9.30 tot 4,30 (zondag 10.30 tot 4.30).

San Juan Bautista; Second and Mariposa, PO Box 410, San Juan Bautista CA 95045. (408)623-4528. Open 9.30 tot 4.30.

Santa Cruz; 126 High Street, Santa Cruz CA 95060; (408)426-5686. Open van 2 tot 5.

Santa Clara de Asis; 500 El Camina Real, PO Box 3217, Santa Clara CA 95053; (408)554-4023. Herbouwde versie op campus van Santa Clara University. Open van 1 tot 5.

San José; 43300 Mission Blvrd, Fremont CA 9539; (510)657-1797. Open 10 tot 5.

San Francisco de Asis; 3321 16th Street, San Francisco CA 9114; (415)621-8203. Open 9 tot 4,30.

San Rafael Archangel; 1104 Fifth Ave, San Rafael CA 94901; (415)545-8141. Open van 11 tot 4.

Sonoma State Historic Park, Sonoma; Department of Parks, 20 E. Spain Street, Sonoma CA 95476; (707)938-1519. Open 10 tot 5.
Copyright Frans Verhagen/Big Sky Productions