Het land van de Crow indianen is een goed land. De Great Spirit heeft het precies op de juiste plek gelegd. Zolang je er bent, gaat het je goed. Zodra je het verlaat, waarheen je ook mag reizen, het zal je minder goed gaan… Het land van de Crow ligt precies op de goede plek. Er zijn besneeuwde bergen en zonnige vlakten. Er zijn wisselende klimaten en voor elk jaargetijde heeft het iets goeds te bieden… Er is geen beter land dan dat van de Crow.
Chief Arapooish

Door: Robert W. Rydell

Het land van de Crow zoals Chief Arapooish het beschreef, bestaat niet meer. Wat ooit gewijde grond was voor de oorspronkelijke bewoners van Amerika, geldt nu vooral als een stuk onroerend goed. Een enorm stuk: Montana is zo groot als Duitsland en heeft minder inwoners dan Amsterdam. Een autorit, dwars door Montana, van oost naar west, kost tussen de tien en twaalf uur, van noord naar zuid een uur of acht.
Dat gigantische Montana is nog steeds even prachtig als in de tijd van Chief Arapooish, alleen staat een groot deel ervan nu te koop. En het land van de Crow heet nu Big Sky Country, zowel vanwege de prachtige luchten met gigantische wolken die zich aan de horizon opstapelen, als vanwege de enorme leegheid en uitgestrektheid van het land.

De Crow, Blackfeet, Sioux-Assiniboine, Northern Cheyenne, Flathead en Rocky Boys indianen zijn niet gewend om in termen van onroerend goed te denken. Zij aanschouwen vanuit hun reservaten de plotselinge aantrekkingskracht van Montana op blanke Amerikanen vanuit een heel ander perspectief. Voor hen is de stroom toeristen en grondspeculanten die de staat de laatste jaren overspoelt niet meer dan een nieuwe golf in de zee van veranderingen die hen heeft verdreven naar de meestal desolate gebieden waar zij nu wonen.
Om daar te kunnen overleven, hebben zij heel wat moeten doorstaan en een cultuur ontwikkeld die tegen een stootje kan. In hun tradities, met name de Pow Wow’s – rituele bijeenkomsten – die ’s zomers overal in de staat worden gehouden, resteert nog iets van het gewijd-zijn en heiligheid die de weidse verten van Montana ooit opriepen.

Pokdalig landschap
Niemand ondergaat het gevoel van ruimte en leegheid van dit enorme land zonder bijzondere gevoelens. De op drie na grootste staat van Amerika bestaat geografisch uit twee nogal verschillende delen. De oostelijke helft behoort tot wat men de high plains noemt, misschien omdat het lijkt alsof het land net even omhoog is getild om een beter uitzicht te hebben op de vlakten van het Midden-Westen.
Hier vindt men veehouders met enorme ranches, en mijl na mijl golvend graan. Dit was het reisdoel van de Texaanse veeboeren in de bestseller Lonesome Dove. Veel toeristen denken dat je dit stuk Montana maar beter zo snel mogelijk kunt doorkruisen. Dat is een misvatting.
Oost-Montana is allesbehalve vlak. Wind- en watererosie hebben een pokdalig landschap achtergelaten, dat bekend staat als de badlands en associaties oproept met het decor in westerns. Het landschap, waar af en toe een groepje populieren wijst op de aanwezigheid van water, heeft een subtiele schoonheid en de lucht is doordrongen van de zoete geur van salie. Tegen het einde van de zomer krijgen de akkers een gouden glans door het spreekwoordelijke ‘goudgeel golvende graan’ dat de Amerikanen voor zich zien bij het zingen van America the Beautiful.

Spectaculair
De westelijke helft van Montana daarentegen wordt gedomineerd door de Rocky Mountains en doorsneden door de Continental Divide, de scheiding vanwaar aan de oostzijde het water via de grote rivieren naar de Golf van Mexico stroomt, en aan de westzijde uitkomt in de Stille Oceaan. In het noorden, leunend tegen de Canadese grens (in Montana de high line genoemd), ligt Glacier National Park met zijn spectaculaire berglandschappen. Hier heeft de grizzly beer zijn laatste habitat. Zuidwaarts, maar dan ben je al in de staat Wyoming, ligt Yellowstone National Park met z’n befaamde geisers, en z’n al even vermaarde populatie bizons, herten, elanden en beren.
De laatste grote, nog niet ingedamde, wilde rivier in Amerika, de Yellowstone, stroomt in noordoostelijke richting het park uit tot ze overgaat in de Missouri. Die wordt verder gevoed door drie andere rivieren in Montana, alle drie paradijzen voor forelvissers. A River Runs Through It, het boek van Norman MacLean waarop Robert Redford zijn film baseerde, heeft een zeer toepasselijke titel. Maar over het land waar die rivier door loopt, bestaan geweldige controverses.

Wildernisgebieden
De strijd gaat voornamelijk om het gebruik van het deel van Montana dat eigendom is van de federale overheid. Ondanks zijn indrukwekkende natuurschoon en zijn flora en fauna, is Montana een van de laatste staten zonder federale Wilderness Bill die de resterende, nog niet ontsloten gebieden beschermt tegen hout- en mijnbouwbedrijven en het gebruik van crossmotoren en snowmobiles. Deze wet komt iedere zitting van het Congress weer aan de orde, maar wordt steevast getorpedeerd door de mensen die menen dat hout- en mijnbouw en gemotoriseerd toerisme onontbeerlijk zijn voor het economisch welzijn van de staat. Natuurbeschermers hebben voorgesteld om land dat in particuliere handen is, te ruilen voor sommige stukken federaal land, maar dit handjeklap is zo ingewikkeld geworden dat niemand weet hoe de toekomst van de wildernisgebieden er zal uitzien.
Wel is duidelijk dat het toegenomen toerisme alles heeft te maken met de wilde aantrekkelijkheid van Montana’s landschap. Deze groei komt tot stand ondanks de extreme temperaturen die de staat kent. West Yellowstone, een stadje dat met wisselend succes zijn imago van toeristengetto probeert af te schudden, stelt steeds trots vast dat het de laagste temperaturen kent van alle staten, uitgezonderd Alaska. In Montana kom je er al snel achter dat het bij veertig graden onder nul niet uitmaakt of je het hebt over Fahrenheit of Celsius.
Je komt dan ook achter een van de best bewaarde geheimen van Montana, namelijk de fantastisch mooie winterdagen waarop je kunt beschikken over enkele van de mooiste skigebieden ter wereld. Snelle temperatuurwisselingen zijn in Montana een vast gegeven, zelfs ’s zomers wanneer de temperatuur in Oost-Montana tot boven de veertig graden Celsius kan oplopen om ’s nachts weer te dalen tot vijf graden. ‘Bevalt het weer je niet?’, vragen bewoners van Montana vaak aan bezoekers. ‘Wacht maar even vijf minuten.’

Bittere teleurstelling
Wachten, dat was ook het parool voor de eerste kolonisten die naar dit afgelegen deel van Amerika kwamen. Die eerste blanke kolonisten in Montana wachtten… op beter weer, op de post, op de geboorte van het volgende kind of de begrafenis van het vorige. Door hard te werken en geduld te hebben, ging het een aantal van hen bijzonder goed, zoals Nederlandse emigranten uit Friesland die de plaatsen Amsterdam en Church Hill stichtten, in de buurt van Bozeman.
Net als veel andere Europese immigranten in de VS werden ze overgehaald door agenten, in dit geval werkend voor een moutbedrijf in New York. Toen dat bedrijf over de kop ging, kochten gezinnen met namen als Flikkema en Alberda het land. Ze gebruikten hun kennis van irrigatie en maakten van een relatief onvruchtbaar deel van de Gallatin Valley de meest rendabele akkers in de hele staat. De Montana Dutch zijn nog steeds Laatste-Dag Adventisten in hart en nieren. Ze verzetten zich tegen de seculiere druk van de moderne tijd en boekten daarbij een aantal opmerkelijke overwinningen. Zo blijven bijvoorbeeld hun kerkregisters gesloten voor de nieuwsgierige ogen van historici.
De Nederlanders in Montana werkten hard en hadden succes. Andere groepen immigranten werkten net zo hard, maar redden het niet. In het begin van de eeuw gaf de federale regering grote delen van Oost-Montana weg aan ieder die dacht er een rendabel project van te kunnen maken (in de zogenoemde Homesteading Act). De wedren op deze stukken land eindigde in Montana in een bittere teleurstelling. Een stuk land van 65 hectare, en zelfs een stuk dat ruim tweemaal zo groot is, kan niet rendabel worden gemaakt zonder voldoende water.
Tien jaar eerder dan de rest van de wereld arriveerde in Oost-Montana de Grote Depressie. De schaduw die deze economische ineenstorting wierp, is nog steeds zichtbaar. De energieboom in de jaren zeventig – en de daaropvolgende crisis – maakten de zaak alleen maar erger. De mensen die de economische tegenspoed in Oost-Montana overleefden, zijn trots op hun inspanningen, maar ook door en door individualistisch. Hun compromisloos conservatisme doet negentiende-eeuws aan.

Company town
De economische geschiedenis van Montana wordt gekenmerkt door pieken en dalen, door booms en busts. Nergens is dat beter te zien dan in Butte, de ruige mijnbouwstad die onder meer werd vereeuwigd in het boek Red Harvest van Dashiell Hammet. De meeste toeristen proberen Butte te omzeilen zodra vanaf de snelweg het tweegezicht opdoemt van het naargeestige Butte en het hoog oprijzende standbeeld van Our Lady of the Rockies op een nabije bergtop. Maar wie Butte passeert, mist meer dan een typerend stukje Montana. Hij laat ook de gelegenheid voorbij gaan kennis te nemen van een stuk archeologie van Amerika’s verleden en toekomst.
Butte werd beroemd en berucht door het koper – in het bijzonder het Anaconda koper (naar de naam van de mijnbouwonderneming). Koper uit Butte voorzag de wereld van elektriciteit terwijl corrupte politici Montana leegstalen. Zoals John Gunther in 1947 nog in zijn Inside USA schreef: ‘Anaconda [de koperonderneming] heeft een boaconstrictor- achtige greep op het leven in Montana, en van alle Amerikaanse staten is Montana nog het meest een binnenlandse kolonie.’
Butte, ‘a mile high, a mile deep’ en gebouwd op de ‘rijkste heuvel van de wereld’ was een company town, eigendom van kapitalisten aan de oostkust. Hun mijnwerkers groeven, legden tunnels aan en groeven nog wat dieper, tot ze van die heuvel niet meer over hadden gelaten dan een enorme open mijn. In 1983 werden de laatste mijnbouwactiviteiten gestopt. Het enorme gat in het hart van Butte loopt nu langzaam vol met water.

Radicaal verleden
Eigenlijk moet je naar het hoger gelegen, oude deel van Butte rijden, dat er uitziet als San Francisco vóór de aardbeving van 1906. Die gelijkenis is niet toevallig. Net als andere mijnstadjes in Montana waren het ondernemers uit Californië die Butte tot ontwikkeling brachten. Ze kwamen nadat de goudvelden daar hun glans hadden verloren en ze brachten hun architectuur mee naar het noorden. Ook emigranten uit Finland, Wales, China, Polen en Servië groeven mee aan het labyrint van mijngangen onder Butte. Rond de eeuwwisseling woonden er bijna 100.000 mensen in Butte (nu 37.000). John Gunther omschreef de stad in 1947 als ‘een van de lelijkste plaatsen’ die hij ooit had gezien.
Lelijk misschien, maar wel fascinerend. Het hoger gelegen deel van de stad moet te voet worden geëxploreerd. Interessant zijn de grote Victoriaans ogende huizen van de mijnofficials, maar vooral de bars en de kleine restaurants, waarvan de M & M en de New Deal het meest fascinerend zijn. De eigenaren zijn niet de jongsten meer en de meesten kunnen nog wel wat vertellen over de gloriedagen van de stad. Deel van Butte’s romantiek zijn verhalen over het uitgaansleven van de mijnwerkers, over de georganiseerde gevechten tussen beren en bizons, tussen honden en wolven, en over drinkgelagen en hoerenkasten. Ook voorstadjes met namen als Seldom Seen en cafés die Graveyard, Frozen Inn en Cesspool heetten, roepen mooie beelden op. Maar waar deze veteranen vooral herinneringen aan kunnen ophalen, is het radicale politieke verleden van Butte.
Terwille van het perspectief is het belangrijk zich te realiseren dat zo ongeveer tegelijk met de vestiging van de Nederlandse emigranten in de buurt van Bozeman – tachtig kilometer verderop – Butte was uitgegroeid tot een van de meest radicale arbeidersbolwerken van de geïndustrialiseerde wereld. Voormalige mijnwerkers en hun nazaten doen daar niet verontschuldigend over. Zij geloven dat Montana gekoloniseerd werd – en in veel opzichten nog steeds wordt – en dat de staat is onderworpen aan de nukken van bedrijven die ver buiten de staatsgrenzen zijn gevestigd.
En hoewel het lijkt alsof Butte op sterven na dood is, moet die schijn niet bedriegen. Veel inwoners van Butte vechten hard om te voorkomen dat hun stad een spookstad zal worden. Of ze daarin kunnen slagen, of het hart van Butte een kans op overleven heeft, vertelt iets over de richting waarin Amerika gaat.

Progressieve traditie
Butte ligt aan de Stille Oceaan-zijde van de waterscheiding. Verder naar het noordwesten ligt Missoula, waar de Universiteit van Montana is gevestigd. Samen met Butte is Missoula de steunpilaar van de wel heel speciale progressieve traditie van Montana. Zo was Jeannette Rankin, die studeerde aan de Universiteit van Montana, in 1902 de eerste vrouw die in het Amerikaanse Congres werd gekozen. Daar viel ze onder meer op door tot twee keer toe tegen de Amerikaanse deelname aan een wereldoorlog te stemmen. Advocaat Burton K. Wheeler uit Butte genoot tijdens zijn jaren in de Amerikaanse Senaat een reputatie als politiek beeldenbestormer en stond model voor de hoofdpersoon in de film Mr. Smith Goes to Washington van James Stewart.
De meest bekende politicus van Montana is Mike Mansfield. Van 1961 tot 1976 was hij leider van de Democratische meerderheid in de senaat. Mansfield was ook een van de leidende opponenten tegen de Vietnamoorlog. In Europa was hij bekend als de indiener van het Mansfield-amendement om de Amerikaanse troepen uit Europa terug te trekken – een voorstel dat hij herhaaldelijk deed, maar dat nooit werd aangenomen.
Het politieke toneel in Montana lijkt gecompliceerd, maar is eigenlijk niet zo moeilijk te bevatten. Montana heeft altijd progressieven naar het landelijke Congres gestuurd om te kunnen profiteren van de vrijgevigheid van de federale overheid. Maar binnen de staat stuurde men meestal conservatieven naar het parlement in de hoofdstad Helena, om de belastingen en de uitgaven te beteugelen. Het resultaat is een bizarre mengelmoes.
Tijdens de Koude Oorlog bouwde de federale overheid in Montana een van de grootste nucleaire wapenarsenalen ter wereld. Met de algemene voorzieningen in Montana is het droevig gesteld – geen bezoeker kan de slechte kwaliteit van de wegen ontgaan – maar de staat kan wel bogen op een Strategic Air Command Base in de buurt van Great Falls en op ongelooflijk veel silo’s met kernraketten in Midden-Montana. Veel van deze raketsilo’s – ze hebben wel iets van de graansilo’s waar het Midden-Westen mee is bezaaid – zijn vanaf de weg duidelijk zichtbaar. Montana is een groot nucleair pakhuis. Adelaars moeten hier uitwijken voor B-52 bommenwerpers.

Speeltuin voor de jet set
Vrijwel onbeveiligd is Montana tegen de stroom mediasterren uit Hollywood en New York, en hun gevolg. De laatste jaren is Montana de speeltuin geworden voor de jet set van de amusementsindustrie. Ted Turner en Jane Fonda hebben een ranch gekocht met een grondoppervlak ter grootte van Luxemburg. Zij hebben gezelschap gekregen van onder anderen nieuwslezer Tom Brokaw, actrice Goldie Hawn en actrice Glen Close, die onlangs samen met haar zuster een koffiehuis kocht in Main Street in Bozeman.
De aanwezigheid van deze Hollywood-sterren heeft zo zijn aangename kanten. Genietend van een kop koffie in de Leaf and Bean in Bozeman, kan de bezoeker ontmoetingen gadeslaan tussen jonge hippie-types en cowboys. Hollywoods aanwezigheid lijkt tolerantie en misschien zelfs acceptatie van cultuur- verschillen af te dwingen, en dat is een hele prestatie in een staat waar de cowboys zich vroeger vermaakten met het schieten op Chinese schaapherders. Tegelijkertijd is door Hollywoods komst naar Montana de prijs van grond en huizen geweldig gestegen. Veel inwoners van Montana zijn verbitterd over de californializering van hun staat.
Eén aspect van het landschap van Montana hebben de nieuwkomers niet kunnen veranderen en dat is de merkwaardige band van de inwoners van Montana met de dood. Hoe anders kunnen de witte kruisen worden verklaard die overal in de staat langs de snelwegen staan? Deze kruisen, vaak versierd met plastic bloemen, zijn Montana’s equivalent van de Spaanse wegkapelletjes.
Het plan om witte kruisen te plaatsen op Montana’s slagveld van autowegen ontstond in 1953 bij een organisatie van militaire veteranen. De kruisen staan voor evenzoveel doden die op deze plaatsen zijn gevallen. Hun prominente aanwezigheid suggereert dat het verstandig is voorzichtig te rijden in Montana, ook al zou de gewoonte om hardrijders niet meer dan een symbolische boete van vijf dollar te geven, uitnodigen tot een sportieve rijstijl.
Hoewel boetes per credit card kunnen worden betaald, is Montana op financieel terrein een ietwat achtergebleven staat. Soms, vooral in indianenreservaten, is er helemaal geen bank te vinden – voor acute bankzaken komt twee keer per week een bankbus uit een naburig stadje (honderd kilometer verder). Credit cards worden vaak geweigerd door wantrouwige winkeliers. ‘In God we trust! You pay cash’, hangt boven menige tapkast.

Marlboro cowboys
De charme van een groot open land zonder veel inwoners of economische ontwikkeling, heeft van Montana een opmerkelijk rijke bron van inspiratie gemaakt voor schrijvers en kunstenaars. Dat blijkt uit de romans van schrijvers als Ivan Doig, Thomas McGuane, James Welch, Lynda Sexson en Norman MacLean, en ook uit de schilderijen van Charles Russell en Russell Chatham. Bewoners zijn trots op hun schrijvers: in elk huis is behalve de bijbel wel een exemplaar te vinden van de lijvige bloemlezing The Last Best Place – of hij wel eens wordt geopend, valt te betwijfelen.
The last best place is ook de vlag waaronder veel onroerend- goedhandelaren hun zaken doen, een feit dat de sociale relevantie van literatuur onderstreept – en tevens onthult dat sommige van de beste schrijvers ook in onroerend goed handelen. Want, uiteindelijk draait het in het Montana van de jaren negentig allemaal om onroerend goed. Het land van de Crow bestaat niet meer.
Maar behalve de te koop-borden die ongeveer net zo vaak langs de weg opduiken als de witte kruisen, zijn er in deze staat oneindig veel mogelijkheden om eenzaamheid te vinden en je te laten imponeren door het land dat ooit onder prehistorische oceanen lag. Er zijn hier nog steeds cowboys die zo uit de Marlboro advertenties gestapt lijken. Maar nu de moderne communicatiemiddelen Montana gemakkelijk bereikbaar maken, lijken ze snel een bedreigde minderheid te worden.
Het land van de Crow is verdwenen en Montana heeft een lange weg afgelegd. De staat mag dan niet langer de laatste, beste plaats zijn, je hoeft niet veel verbeeldingskracht te hebben om te zien waar die leuze vandaan kwam.