X Klopt helemaal

   Zit wel wat in, maar…

   Onzin

‘See you in court’ is een gevleugelde uitdrukking geworden. En het klopt, Amerika is een litigious society: Amerikanen procederen bij het leven, of in elk geval dreigen ze er voortdurend mee. Sommige rechterlijke uitspraken zijn ook niet mals. Sigarettenproducenten moeten honderden miljoenen betalen omdat ze hun klanten misleid hebben. Aandeelhouders roepen de bazen van Ahold, Aegon en Shell ter verantwoording. Producenten van inferieure of gevaarlijke producten krijgen enorme boetes.

Vaak blijft het bij dreigingen, want de meeste zaken komen uiteindelijk niet voor de rechter. Beter is het dan ook te zeggen dat juridische regels een grotere rol spelen dan bij ons en dat er bijgevolg meer met juristen wordt gewerkt. Maar ook juristen voorkomen liever een rechtszaak. Dat is bijna altijd voordeliger (en zeker goedkoper). Vandaar dat er zo snel gedreigd wordt, dat maakt de tegenpartij al bij voorbaat bereid tot compromissen. Vandaar ook dat er zoveel wordt geregeld in vuistdikke contracten, om alle eventualiteiten te voorzien. Toen ik ging trouwen en we een huwelijkscontract wilden opstellen, was de eerste vraag van mijn Washingtonse jurist: ‘Hoe wil je dat het eruitziet als je gaat scheiden?’ Hij had gelijk, zij het dat het wat botste met de spirit of the occasion. We hielden er flink pak papier aan over, en een stevige rekening natuurlijk.

De Amerikaanse cultuur bevordert rechtszaken. Het is een materialistische cultuur, met een sterk streven naar rijkdom en een hang naar bescherming van privé-bezit. De samenleving is individualistisch en competitief, zodat er veel conflicten zijn op te lossen en overtredingen te vervolgen. De rechtszaal is een logisch plek van samenkomst.

Rechtszaalspektakel

Het proces is adverserial, gebaseerd op twee strijdende partijen, waarbij de rechter vooral is geïnteresseerd in de procedures. Rechters besluiten welk bewijsmateriaal wordt toegelaten; het wordt aan de wederzijdse advocaten overgelaten hun zaak overtuigend voor te leggen. Vaak is het vaststellen van de feiten beslissend, waarbij de rechter of de jury de knopen doorhakt en bepaalt wat geloofwaardig is. Een bekende anekdote vertelt van een gefrustreerde rechter die na het horen van conflicterend bewijs aan een van de juristen vraagt: ‘Zal ik ooit de waarheid te horen krijgen?’ ‘Nee, my lord, enkel het bewijs,’ antwoordde de advocaat.

Het kruisverhoor speelt hierbij een belangrijke rol. Vandaar ook het court room-spektakel in de strafrechtzaken waar televisiekijkers zo dol op zijn (het juristendrama heeft de western verdrongen als ultieme Amerikaanse film). De passieve rol van de rechter betekent dat de procederende juristen veel belangrijker zijn. Zou O.J. Simpson zijn vrijgesproken als hij niet had kunnen beschikken over de beste en de duurste advocaten? In zaken waar de doodstraf op het spel staat, speelt het al of niet vermeende falen van de advocaat dan ook vaak een rol (zie cliché 20).

Dit adverserial systeem brengt in het strafrecht ook de plea bargain met zich mee, de situatie dat de verdachte schuldig pleit maar in ruil voor het niet hoeven te voeren van het proces een lagere straf krijgt dan anders het geval zou kunnen zijn (de burgerlijk recht equivalent is het settlement, waarbij een partij iets toegeeft zonder schuld te erkennen). Zo’n plea bargain is logisch, want als een verdachte bekent, is er geen conflict meer en dan kan een zaak meteen naar de fase van de bestraffing. Geen wonder dat de aanklager soms de aanklacht overdrijft met het risico dat hij het bewijs niet kan rondkrijgen (we weten allemaal hoe dat gaat van de televisieserie Law and Order). In een inquisitoir proces, zoals in Nederland, is een bekentenis enkel onderdeel van het bewijs. Het ontslaat de aanklager niet van de taak een volledige zaak te brengen. Als het bewijs niet voldoende is wordt zelfs een bekennende verdachte vrijgesproken.

De Verenigde Staten hebben een uitgebreid en gedecentraliseerd rechtsstelsel. Dat geldt zowel voor de wet- en regelgeving als voor de rechtspraak. Er zijn duizenden lokale rechtbanken, vijftig staatsgerechthoven en federale gerechtshoven in 95 districten. In veel dorpen en stadjes is het Court House de centrale plek. Tegen alle beslissingen van de rechtbank is beroep mogelijk, en het is op dat niveau waar echt belangrijke juridische beslissingen vallen.

Politieke beslissingen

Op het allerhoogste federale niveau moet de rechter vaak politieke beslissingen nemen, of in elk geval politieke gevoelige beslissingen. Zo beslisten rechters in 2000 de presidentsverkiezingen, eerst het hoogste gerechtshof van Florida, daarna de hoogste federale rechters. Een meerderheid van het Supreme Court in Washington vond dat er in Florida geen hertelling hoefde plaats te vinden, althans niet op de manier waarop de Gore-campagne dat had voorgesteld, waardoor George W. Bush definitief president werd.

Talloze politieke conflicten worden door de rechters opgelost. De doodstraf, abortus, euthanasie, strafbaarstelling van homoseksualiteit: het zijn allemaal onderwerpen waaraan de politici hun handen niet willen branden. Zij wachten gewoon af tot er op staats- of lokaal niveau regels gemaakt worden, die vervolgens getoetst worden door hogere rechtbanken. Die rechtbank vertelt dan wat wel en niet mogelijk is. Een belangrijk verschil met Nederland is dat Amerika judicial review kent: wetten van de staten én van de federale overheid worden getoetst aan de Grondwet door het Supreme Court. Zo moest het Supreme Court er in 1954 aan te pas komen om het onwaardige systeem van rassensegregatie de nekslag te geven door de rassenscheiding in scholen onaanvaardbaar te verklaren. De politici durfden het niet. En in 1973 werd in Roe vs. Wade abortus in het eerste trimester erkend als een recht van de vrouw.

Stijgende verzekeringspremies

De ‘see you in court’-mentaliteit levert de nodige problemen op. Kinderspeelplaatsen worden gesloten omdat scholen of gemeentes niet aansprakelijk willen zijn voor eventuele ongelukken en daaruit voortvloeiende rechtszaken. Doktoren doen voor de zekerheid liever een keizersnede dan een natuurlijke geboorte waarbij van alles mis kan gaan. Verzekeringspremies rijzen de pan uit of dwingen tot risicomijdend gedrag. Je weet dat je voor de rechter wordt gedaagd, zodra er iets mis gaat.

Aan de andere kant dwingt de dreiging van rechtszaken tot een sterk verantwoordelijkheidsgevoel. Niet alleen bij de burger die zich netjes moet gedragen en de gevolgen van zijn gedrag moet overzien, maar vooral bij ondernemingen die hun producten zó moeten maken dat ze veilig zijn. Ralph Nader, de consumentenactivist en ook dit jaar weer (kansloze) presidentskandidaat, streed met succes voor het verbieden van licht ontvlambare kunststoffen pyjama’s en het verbeteren van Amerikaanse auto’s.

In elk geval moeten ondernemingen goede instructies leveren bij hun producten. Dat een fabrikant van magnetrons erbij moet zetten dat je er geen katten in moet drogen, is vast een broodje-aapverhaal, maar het vertelt wel iets over de mentaliteit. Sinds kort wordt er een Wacky Label Contest gehouden, een wedstrijd wie de meest maffe gebruiksaanwijzingen heeft geschreven. Bij een strijkijzer: ‘Strijk nooit kleren als iemand ze aan heeft.’ Bij een kruiwagen: ‘Niet voor gebruik op de snelweg.’ Bij een badkamerverwarming: ‘Niet voor gebruik in badkamers.’ Bij een visgerei met akelige haken: ‘Schadelijk indien ingeslikt.’ In 2004 ging de eerste prijs in de wedstrijd naar dit label: ‘Als u niet alle aanwijzingen, beperkingen en waarschuwingen begrijpt of kunt lezen, gebruik dit product dan niet.’

Rechtszaken zijn een vorm van conflictvermijding. Het Angelsaksische rechtsstelsel wordt vaak geprezen voor het in relatief goede banen leiden van de ontwikkeling van Amerika. Maar ook nu nog werkt het heel behoorlijk. Amerika is een complexe, heterogene samenleving waarin burgers voortdurend zaken moeten doen met mensen die ze niet kennen. Alles verandert voortdurend. Een dergelijke samenleving moet wel zwaar leunen op juridische processen om zichzelf te kunnen besturen.

Amerika was het eerste land waar welvaart en eigendom breed gespreid waren over vele burgers: miljoenen Amerikanen bezaten boerderijen, gereedschappen, land en winkels. Daar komen natuurlijk rechtszaken van en meestal werd het daar naar believen opgelost. Latere presidenten zoals John Adams en Abraham Lincoln deden het ‘circuit’: ze waren rondreizende juristen die burgers hielpen bij conflicten, testamenten, leningen, hypotheken. Juristen waren hulpvaardiger mensen die praktische problemen oplosten. Typisch wat je nodig had aan de frontier.

Het was gemakkelijk om jurist te worden. Je leerde het vak van iemand die het uitoefende, las de nodige boeken en traktaten, en na een jaar of twee nam een rechter in de buurt een simpele test af, en voilà, je was advocaat. Pas in 1870 was Harvard de eerste universiteit die een juridische faculteit opzette. Ze werkten met de nu befaamde casestudy-methode, praktischer kan haast niet. Na de eeuwwisseling werd dat overal gebruikelijk. Toen ontstond ook de law firm als organisatievorm en ontwikkelde Wall Street een onstuitbare behoefte aan mensen die risico’s konden doorgronden. De banen voor juristen lagen voor het opscheppen.

Law schools zijn gemakkelijk te financieren, zeker vergeleken met bijvoorbeeld een medische opleiding. Ze schoten dan ook als paddestoelen uit de grond. De elitescholen plaatsten hun mensen in grote kantoren en bedrijven, de avondopleidingen leverden buurtjuristen af voor echtscheiding en auto-ongelukken, de zogenoemde storefront lawyers, maar ook de lokale autoriteiten: rechters, wethouders. In Amerika lopen er nu een miljoen juristen rond die zijn toegelaten tot de balie, verreweg de grootste juridische beroepsgroep in de wereld.

Er wordt in Europa stevig geklaagd over de veramerikanisering van de juridische omgangsvormen niet door juristen overigens. Die klachten gaan voorbij aan het feit dat gecompliceerde moderne samenlevingen steeds meer behoefte hebben aan strikt formele regels en afspraken. Voor Europa is dat niet anders dan voor de Verenigde Staten, ook al hebben we hier veelal een civil law-systeem.

Er wordt wel gezegd dat de stelsels naar elkaar toe groeien. In een wereldwijde economie is dat onvermijdelijk. Zo staan in Amerika nu ook de planken vol met gecodificeerde wetgeving en zo wordt binnen het civil law-systeem de rol van de rechters en van precedenten steeds belangrijker.

De manier waarop mensen met elkaar omgaan, weerspiegelt natuurlijk ook de sociale structuur van de samenleving. Amerikanen zijn zich extreem van hun rechten bewust. Alexis de Tocqueville zei het al: er is vrijwel geen politieke kwestie in Amerika die niet op een gegeven moment bij de rechter terechtkomt. Het Amerikaanse Supreme Court trekt daarin natuurlijk de meeste aandacht, maar meer dan negentig procent van de Amerikaanse rechtszaken speelt zich af in de staten.

Over de vraag of Amerikanen van dag tot dag echt zoveel meer naar de rechter stappen, bestaat veel verschil van mening. Dat juridische aspecten vaker aan de orde komen, staat echter buiten kijf.