De actuele aanleiding voor dit essay was het afschaffen van de doodstraf in Virginia, in februari. Het blijft actueel, kijk naar de poging van de regering Biden om de doodstraf op federaal niveau af te schaffen, nadat de psycho staatsgreep president in januari, op de valreep, nog 17 federale executies liet voltrekken.

Het is bij diverse redacties blijven liggen, vandaar dat ik het nu toch maar hier plaats. Wie meer wil weten over levenslang in de hele wereld, kan terecht in de Economist. Mijn verhaal is meer persoonlijk, waarom ik het lastig vind om de doodstraf te verbieden en dan tevreden achterover te leunen.

Nog barbaarser dan de doodstraf is levenslang.

In februari schafte Virginia de doodstraf af, als eerste staat in het Amerikaanse zuiden. Het besluit werd breed toegejuicht, onder meer in een hoofdartikel van The New York Times. Ook u ziet dit waarschijnlijk als een goede ontwikkeling. Natuurlijk, u bent een beschaafd mens, dus u bent tegen de doodstraf. Hoera, de wereld is weer wat beter. 

Bij mij leidt het tot gemengde gevoelens. Niet omdat ik zo graag de doodstraf omarm, maar omdat ik niet een principieel tegenstander ben. Een dergelijke stellingname roept de verdenking op dat je contrair wilt zijn, wilt uitdagen of shockeren. In beschaafd gezelschap is het immers vanzelfsprekend de doodstraf te verwerpen. Beschikken over het leven van een ander, dat past niet.

Los van het feit dat we dagelijks beschikken over vele levens op vele manieren, een vaststelling die in de coronacrisis maar al te onontkoombaar is, vraag ik me af waarom iemand levenslang opsluiten minder kwalificeert als ‘beschikken over een leven’ dan een executie. Scherper gesteld: is levenslang niet minstens even problematisch? En is het in die context niet juist barbaarser om de optie doodstraf helemaal uit te sluiten? De vraag wordt niet vaak gesteld. Als je eenmaal hebt besloten dat de doodstraf echt niet kan, hoef je er niet meer over na te denken. Dat is me te gemakkelijk.

Vier redenen om tegen de doodstraf te zijn

De tegenstanders van de doodstraf die in Virginia succes hadden voerden vier redenen aan voor hun standpunt. Moreel/filosofisch noemen ze het principe dat je niet over levens mag beschikken. Doe je het wel dan kom je in een groepje landen terecht waar je niet wilt thuishoren: China, Iran, Irak, Saoedi Arabië en Noord Korea. Dat zijn eigenlijk twee redenen, de morele waar ik het hierboven over had en die de morele problemen van levenslang ongemoeid laat, en de ik-wil-er-niet-bij-horen reden. Laat ik zeggen dat het niet kennen van de doodstraf geen garantie is voor beschaving.

Een tweede reden is het relatief grote aantal Amerikaanse veroordeelden dat onterecht tot de doodstraf is veroordeeld, hetzij door fouten, al of niet opzettelijk, bij de vervolging, of door magere rechtsbijstand. Het rechtssysteem is niet honderd procent waterdicht, betoogt Virginians for Alternatives to the Death Penalty. Daardoor loop je het risico onschuldigen te executeren. Ook hier een dubbele reden, eigenlijk. Mogelijk onterecht veroordeelden en een belabberd rechtssysteem. Ik kan het het alleen maar eens zijn met beide zorgen, maar dit gaat verder dan enkel de doodstraf. Die afschaffen lost niets op.

De derde reden is de ogenschijnlijk arbitraire aard van veroordelingen tot de doodstraf: meer zwarte Amerikanen dan gemiddeld, meer zuiderlingen. Ze hebben het niet eens over de weigering van sommige gouverneurs om de doodstraf te laten voltrekken, en het enthousiasme daartoe bij anderen. Gouverneurs van dezelfde staat, wel te verstaan, maar van een andere partij. Ridicuul natuurlijk, maar uiteindelijk gaat het hier om een variant van de tweede reden: een belabberd en racistisch getint rechtssysteem.

De vierde reden zijn de kosten, de doodstraf in harde dollars. De doodstraf eisen en na oplegging handhaven tot alle beroepen zijn uitgewerkt is dure business. Duurder dan levenslang, want op death row is het ‘beter’ toeven dan in de overvolle, levensgevaarlijke gevangenissen. Meestal zit je alleen, in een aparte vleugel. Het is zeker waar dat Amerikaanse gevangenissen op zijn zachtst gezegd een probleem zijn, maar dit financiële argument lijkt me niet erg moreel.

Een onschuldige is beter af met een veroordeling tot de doodstraf

Ook de ACLU, de American Civil Liberties Union, een organisatie voor de handhaving van basisrechten waaraan ik jaarlijks doneer, is tegen de doodstraf. Net als Amnesty, ook op mijn jaarlijkse lijst. De ACLU voert bovenstaande argumenten op, met als extra de vaststelling dat de doodstraf gewelddadige misdaad niet vermindert. Dat lijk me niet erg relevant, andere straffen doen dat ook niet. Meer hout snijdt de overweging dat politici voor de doodstraf pleiten om te verhullen dat ze niet in staat zijn de ‘ware redenen’ voor gewelddadige misdaad te onderkennen. Dit lijkt me een moeizame formulering om te zeggen dat politici de handen in de lucht gooien, niet weten hoe ze criminaliteit moeten verminderen en dan de doodstraf roepen om kordaat te klinken. Of de doodstraf laten uitvoeren, zoals Bill Clinton deed, toen hij zich in 1992 als gouverneur van Arkansas en presidentskandidaat niet durfde uit te spreken als tegenstander en er een punt van maakte een zwak begaafde man te laten executeren.

Ook de ACLU voert een financieel argument aan. De doodstraf als veroordeling en straf kost veel tijd, geld en juridische aandacht die beter besteed kunnen worden. Het is moeilijk om het daar niet mee eens te zijn, maar het is, opnieuw, geen principieel argument. Sterker, het roept enkel de vraag op hoeveel mensen die levenslang hebben gekregen zouden kunnen profiteren van vragen over hun juridische bijstand, nieuw DNA, valse getuigenverklaringen en andere dure procedures die nu enkel toekomen aan ter dood veroordeelden. Het is immers onwaarschijnlijk dat er onder hen niet net zo’n groot percentage onterecht veroordeelden zou zitten.

Zo gezien ben je zelfs als onschuldige beter af met een veroordeling tot de doodstaf. Dan heb je tenminste de kans dat je onterechte veroordeling wordt heroverwogen in eindeloze beroepszaken. Die kans is bij levenslang een stuk kleiner. Dat lijkt me pervers.

Rechtvaardiging van straf in het algemeen

In mijn eerste colleges strafrecht praatten we over de rechtvaardiging van straf in het algemeen, gevangenisstraf in het bijzonder. Boetedoening is de belangrijkste. Je hebt wat gedaan, daar zitten consequenties aan. Ons rechtvaardigheidsgevoel wordt bevredigd. Genoegdoening voor slachtoffers is een andere grond. Het woord wraak gebruiken juristen liever niet.

Rehabilitatie en klaarmaken voor terugkeer in de samenleving is een ander doel van strafoplegging, of in elk geval de uitvoer daarvan. Verder werkt de mogelijkheid om gestraft te worden in brede zin ook preventief, daar kunnen we het over eens zijn. Tenslotte in dit niet uitputtende lijstje staat bescherming van de samenleving. Dit laatste is voor mijn betoog van belang, want de doodstraf of levenslang moeten ervoor zorgen dat iemand niet terugkeert in de samenleving.Ze zijn bedoeld om op te ruimen.

Zonder moeite accepteren we dit voor plegers van massamoorden, zoals Andres Breivik die in Noorwegen 77 tieners doodschoot, de moordenaar van vijftig moslims in Christchurch, Nieuw Zeeland, of gestoorde lui zoals Jeffrey Dahmer, die 35 mannen en jongens vermoordde, in stukken sneed en onder zijn huis in tonnen stopte. Zij moeten nooit meer vrij komen. Er zijn veel voorbeelden van vreselijke misdragingen – veel te veel – en voor de meeste veroordeelden geldt dat hun daden onomstreden zijn. In die gevallen, de overgrote meerderheid, hoeven we ons geen zorgen te maken over een onterechte veroordeling. 

Neem Timothy McVeigh, de man die in 1995 in Oklahoma City een gebouw opblies en 165 doden veroorzaakte. Niemand bestreed dat McVeigh de dader was, ook hijzelf niet. Hij werd ter dood veroordeeld en weigerde in beroep te gaan. Als 29-jarige vond hij zijn executie aantrekkelijker dan levenslang. McVeigh kon uitzien naar een belabberd en saai bestaan, met een goede kans om overhoop gestoken te worden, zoals de tot levenslang veroordeelde Dahmer overkwam. 

Het was mogelijk geweest dat McVeigh zich in de gevangenis had ontwikkeld tot eminent jurist, of dichter, wellicht zou hij ongewoon talentvol blijken met het penseel. Wellicht vond hij de Heer of Allah. Misschien kon hij zin geven aan zijn bestaan. Maar eruit komen was uitgesloten en moest dat ook blijven. McVeigh koos voor de dood, waarmee hij zichzelf maar ook een groot deel van de familie van de honderden slachtoffers een plezier deed. Een flink aantal van hen vond dat ze het hoofdstuk Oklahoma pas konden afsluiten met de dood van McVeigh. Heel begrijpelijk voor iedereen die zich een ongeluk schrok toen meervoudig meisjesmoordenaar Marc Dutroux ontsnapte.

Helaas behoren wrede, onbegrijpelijke meervoudige moorden tot de geregeld voorkomende problemen van de Verenigde Staten en zoals bovenstaande voorbeelden aangeven, het is geen uniek Amerikaans fenomeen. Veel moordenaars doden zichzelf of nodigen uit tot ‘zelfmoord via een politieman’ door zich te laten doodschieten. Dat lost veel op. Maar even zo vaak gaat het om ‘gewone’ moorden, uitzonderlijk wreed of op politiemensen, die levenslang opleveren. Donald Trump versnelde in januari nog even de executie van een vrouw die een ongeboren kind uit de buik van een moeder had weggesneden. Er zijn ongeveer 2500 ter dood veroordeelden in de VS terwijl liefst 200.000 Amerikanen levenslang hebben, van hen 50.000 zonder recht op parole.

Vergeet die afschrikkende werking

Ik geloof niet in de afschrikwekkende werking van de doodstraf op bepaalde misdaden, met een uitzondering, waarover zo meer. De meeste gevallen van moord en doodslag die met de doodstraf bestraft worden hebben te maken met opwellingen, pathologie of ongelukkige uitkomsten van onverantwoordelijk gedrag. In geen van die gevallen schrikt de doodstraf af. De ene uitzondering zou politieke moord moeten zijn. Toegegeven, dat is een categorie die op zich al verwarring kan veroorzaken, maar simpelweg moord op iemand die een vertegenwoordigende functie bekleedt of daarvoor kandidaat is, lijkt me duidelijk genoeg.

Dat verlegt onze focus van de Verenigde Staten naar Nederland. De moord op Pim Fortuyn was een politieke moord, dat lijdt geen twijfel. De moordenaar wist wat hij deed. Dat hij twaalf jaar later weer vrij man was, onderstreept dat hij de juiste calculatie maakte, voor hemzelf dan. Grof gezegd, hij kwam ermee weg. Twaalf jaar is niet niks, maar wat mij betreft was het veel te weinig. Mijn rechtvaardigheidsgevoel was niet bevredigd: ik had hem graag permanent buiten de samenleving gehouden. De doodstraf zou goed gepast hebben. Zou de zekerheid van de doodstraf van der Graaf hebben weerhouden? Zou het preventief gewerkt hebben? Ik weet het niet. 

Met alle voorspelbare kritiek op Amerika, zie je hoe onrechtvaardig ons eigen rechtssysteem kan uitpakken bij de moord op Theo van Gogh. Het was geen politieke moord, althans niet in de vorm waarin dat hierboven heb gedefinieerd. Het werd terrorisme genoemd. De moordenaar kreeg levenslang. Mohammed Bouyeri was liever doodgeschoten bij zijn arrestatie. Hij had de ambitie martelaar te worden. Helaas voor hem schoten ze in zijn been en nu zit hij levenslang vast.

In veel Amerikaanse staten is de doodstraf weliswaar niet afgeschaft, maar zijn executies gestopt of zelfs verboden. De redenen voor de verandering zijn gevarieerd. De misdaadcijfers zijn teruggelopen en minder moorden betekent minder zaken voor de rechter waarvoor de doodstraf geëist kan worden. Het grote aantal zaken waarin na jaren gevangenisstraf DNA bewijs liet zien dat de veroordeelde onschuldig was, leiden tot grotere voorzichtigheid en aarzeling. 

Het Innocence Project, een landelijk organisatie, heeft al minstens zeventien mensen gered van death row. In Texas zijn openbare aanklagers die glorieerden in doodstrafzaken die naderhand gecorrumpeerd bleken, vertrokken of ontslagen. Nieuwe aanklagers én juries zijn voorzichtiger nu ze weten hoe vaak er fouten gemaakt zijn. Veel juries lijken nu levenslang zonder de optie tot herziening, in lingo Life Without the Possibility of Parole (LWOP), voldoende te vinden.

Te gemakkelijk om simpelweg de doodstraf te verbieden

Het spectrum overziend is het probleem duidelijk. Ja, het is een stuk gemakkelijker, om niet te zeggen goedkoper, om de doodstraf te verbieden. Gegeven de hoeveelheid beroepsprocedures lijken ook de meeste veroordeelden hun dood liefst zo lang mogelijk uit te willen stellen. Maar daarmee kan de kous niet af zijn. Je blijft immers zitten met de mijns inziens morele onaanvaardbaarheid van een levenslange gevangenisstraf als de gestrafte geen manier heeft om daaraan te ontkomen. Het is een straf die ongemakkelijk veel lijkt op levend begraven. Zelfmoord voor de veroordeling, à la Jeffrey Epstein, of het opzoeken van een gevangenismoord (Dahmer werd overhoop gestoken), zijn wel erg wrede alternatieven.

Ik ben geen pleitbezorger voor Breivik en andere supercriminelen, maar hun levenslange gevangenisstraf is voor mij moreel problematischer dan hun executie geweest zou zijn. Ik heb geen gemakkelijke oplossing. Mag je mensen die levenslang hebben gekregen de optie geven die dodelijke straf om te zetten in een doodstraf? Menselijke waardigheid moet toestaan dat een veroordeelde zelf kan bepalen of hij een leven in het gevang prefereert boven de dood. Ik geef toe dat dit een weinig realistisch voorstel is, dat wil zeggen, in de praktijk niet zal worden overgenomen. Maar waar het me om gaat is de ogenschijnlijk moreel hoog te paard zittende tegenstanders van de doodstraf aan het denken te zetten over levenslang, een straf die veel barbaarser is. Misschien eindigen sommigen van hen dan ook, net als ik, als niet-tegenstander van de doodstraf.

Meer dan een half miljoen Amerikaanse doden kostte de corona crisis. Gisteren werd bekend dat de opioid crisis, de verslaving aan pijnstillers en aanverwante artikelen die vooral het midden westen teistert, alleen al in 2020 90.000 doden heeft opgeleverd.

Dat is een stijging van dertig procent ten opzichte van 2019. Tel de afgelopen vijftien jaar aan opioid doden op en je komt veel hoger uit dan het aantal doden in de corona crisis.

Het gevoel van urgentie is op staatsniveau zeker aanwezig, maar onder Trump heeft de federale overheid niets gedaan om het aantal opioid doden te beperken, laat staan het aantal verslaafden terug te dringen. Dat zou onder meer via Obamacare kunnen, als niet de Republikeinse gouverneurs van getroffen staten zich daartegen verzetten.

Misschien is dit een reden dat er Amerikanen zijn die hun schouders ophalen over het aantal corona doden, de voormalige president voorop. Met zoveel doden aan verslaving, zoveel doden door wapengeweld, is het misschien gemakkelijk om te denken dat honderdduizenden doden per jaar gewoon deel zijn van de American dream.

Zowat ieder leuk sport evenement is inmiddels opgeslokt door de media en opgeblazen tot wereldschokkende gebeurtenissen. Zie de Engelsen rondom hun finale, zie de Engelsen nadat ze die verloren. Zie de Hollanders afdruipen van wat een ondraaglijk vervelende Jumbo zomer dreigde te worden.

Ik heb het al eerder geschreven: de Olympische Spelen in Tokio laten doorgaan op dit moment is regelrechte waanzin. Maar laat ik het breder trekken: de Olympische Spelen zijn net zo vervelend geworden als de Superbowl, de World Cup in een woestijnstaatje, de Tour de France in al zijn lengte uitgezonden, heel Holland bakt of als opinie vermomde praatamusentshows.

De Olympische Spelen zijn een miljardenfestijn waar niemand die ertoe doet beter van wordt. De Japanners zijn een beetje laat wakker geworden maar vinden dat in meerderheid ook. Spelen in een land dat die Spelen niet wil. Vreemd dat we dat leuk vinden.

Ik geloof dat Montreal nog steeds afbetaalt aan de schulden van 1976. Als ik me goed herinner was alleen Barcelona, low key en verrassend leuk, kostendekkend. Toen Amsterdam, toen Nederland, op het onzalige idee kwam om mee te gaan bieden, doken verhalen op over bobo-voorrechten. De eisen die de machthebbers stellen voor hun eigen welzijn, drankje en hapje. Bij de corrupte FIFA en UEFA is het niet anders.

Gelukkig waren we er snel van genezen toen we het prijskaartje zagen. Holland opstuwen in de vaart der volkeren kunnen we beter doen door ons vingertje op te steken, of onze middelvinger, zoals het uitkomt. Laat ons maar wereldkampioen festivalinfectie zijn.

Straks in Beijing kunnen de bobo’s gezellig om de tafel zitten met Xi en zijn maatjes. Hoezo veroordeling wegens genocide? Hoezo Hong Kong de nek omgedraaid? Het is sport. Moet doorgaan, dice Avery Brundage in 1972 op het graf van atleten. Zoals Willem Alexander in 2014 met Poetin hobnobte in Sochi, zo zullen de kritische wereldleiders ineens zwijgen als ze in Beijing de verbroederende sport zien.

In Qatar komen alle moorddadige sjeiks langs. Opzitten en pootjes geven. Het is sport, never mind de doden.

Ik ga hier de argumenten om die Olympische Spelen af te schaffen niet opsommen. Dat hebben anderen al veel beter gedaan. Lees bijvoorbeeld The New Republic.

Het was een retorische vraag natuurlijk: ‘Have you got no shame?’ Dat vroeg president Biden aan de Republikeinen die op staats en op federaal niveau de kiesrechten van burgers en vooral het proces van het tellen van stemmen fataal willen veranderen.

Nee, natuurlijk zijn de Republikeinen schaamteloos. En zijn de Democraten niet in staat voldoende kracht te ontwikkelen om de obstructie macht van de senaat te breken. Schaamteloos opportunisme tegenover oprechte opwinding over bedreigde rechten. Dat wint schaamteloosheid altijd.

Bidens toespraak viel tegen. Hij noemde Trump niet, de Big Lie maar een keer. In plaats van all out te gaan over de bedreiging van de democratie die Republikeinen zijn, kleedde Biden het naar mijn smaak wat al te veel in in ruime termen. Ik vond het een zwaktebod. Het zal niet tot de federale wet leiden die, zelfs in afgezwakte vorm, het recht om te stemmen zal beschermen.

Misschien heeft hij gelijk. Laten we wel wezen, de oliedomme Amerikanen die denken dat Trump de legitieme president is, en de oliedomme Amerikanen die, ook al vinden ze dat onzin, toch vrolijk op die Republikeinen zullen gaan stemmen, zullen zich niet door Biden laten vertellen hoe dom en hoe gevaarlijk ze zijn.

Het probleem is ook niet dat de Amerikaanse president zich niet snoeihard uitspreekt, het probleem is dat de Republikeinen die beter weten dat niet doen. Ze zijn gevangen in de netten van Donald Trump om redenen die het bevattingsvermogen te boven gaan.

Ik plaats een artikel over deze vreemde toewijding aan een loser, aan een man zonder moreel kompas, zonder ideeën, zonder capaciteiten, opnieuw on line. Het is een aangepaste versie, voor publicatie, van een verhaal dat ik eerder schreef over de denker De la Boetie en diens idee van ‘vrijwillige slavernij’. De Groene kon het niet plaatsen, teveel Trump, te vol al in de zomer, whatever, dus ik zet het nog maar eens hier neer. Sorry als u het al eerder gelezen hebt, het blijft relevant.

Arme Joe Biden. Hij moest deze week verdedigen waarom hij bereid was de hopeloze, eindeloze oorlog in Afghanistan, begonnen door kleine Bush en zijn bende van neoconservatieven maar nooit afgemaakt, de nek om te draaien. De enige echte reden: het is al jaren verspilde moeite, verspild geld en nutteloze verloren levens. 

En daarbij de overweging dat de miljarden die in Afghanistan zijn besteed door de ontvangers ervan slecht of niet gebruikt zijn. Corruptie is normaal, democratische verkiezingen zijn flauwekul, jongetjes misbruikende militia leiders werken vrolijk met ons samen. Zeker, meer vrouwen gaan naar school, maar niet omdat de Afghanen dat wilden, anders hadden ze het al eerder gedaan en werd het nu niet bedreigd. Ze deden het omdat het voorwaarde was voor ons geld storten in die bodemloze put.

In The New York Times riepen vanuit Californië een paar veteranen van het Zuid-Vietnamese leger dat zij zich net zo verraden voelen als ze denken of horen dat de Afghaanse elite zich voelen. Er zijn overeenkomsten, natuurlijk. Corrupte elites laten vallen, de werkelijkheid onder ogen zien, je realiseren dat wat je doelstelling was niet haalbaar is. Een behulpzaam land dat veel te lang bleef, zo lang dat het land dat Amerika moest redden hopeloos gecompromitteerd was, zozeer dat langere aanwezigheid deel van het probleem werd.

Biden werd zelf wat bozig toen hij werd doorgezaagd over het vermeende verraad. Ik kan met hem meevoelen. Pulling the plug is een mooie uitdrukking voor wat gebeurt. Het is mooi geweest, we hebben gedaan wat we konden doen. Daar had Biden het bij kunnen laten.

Een interessante achterliggende vaststelling is dat de Verenigde Staten sinds 1945 verrekt weinig openlijke oorlogen heeft gewonnen. Het hele bouwwerk van de supermacht als supermacht staat op drijfzand. De VS kan niet winnen. De grote (niet verklaarde) oorlogen: Korea, Vietnam, Irak en Afghanistan werden allemaal verloren. In meerdere of mindere mate, maar we kunnen het erover eens zijn dat ze niet werden gewonnen. In het geval van Irak, de grootste blunder in de Amerikaanse geschiedenis (erger dan de kolonisering van de Filippijnen), liet Amerika een puinhoop achter.

De echte overwinningen waren gering in aantal. Ronald Reagan leidde in 1983 de aandacht af van de opgeblazen mariniersbarak in Beiroet, met bijna 200 doden, door het keutereilandje Grenada te veroveren. Zogenaamd om de communisten die daar de macht dreigden over te nemen tegen te houden – het argument voor vele interventies die niet als oorlog gelden. Van Guatamala waar Eisenhower in 1954 een gekozen regering omver wierp, Iran waar hetzelfde gebeurde en de shah werd geïnstalleerd, via allerlei oorlogjes aan de rand van de Koude Oorlog, de destructie van Midden Amerika onder Reagan, Chili …. Enfin, ga maar door.

Amerika is beter in het bepalen wie een land regeert dan het winnen van grote oorlogen. Oh ja, in 1991 won oude Bush de eerste Golf Oorlog, althans hij wist Saddam, door Amerika zelf aan de macht gehouden als tegenpool voor Iran, uit Koeweit te gooien. Een onderbelicht aspect in de necrologieën van de neocon klungel Donald Rumsfeld was zijn rol bij het steunen van Saddam in de bloedige oorlog tegen Iran.

Het is tijd voor een alternatieve geschiedenis van de VS. Ik weet het, deze oproep past in een terugkerende vraag om herschrijving van geschiedenis, zoals de revisionist William Appleman Wiliams dat deed met The Tragedy of American Diplomacy. Of laten we weer eens kijken naar de geschriften van Gar Alperovitz, Gabriel Kolko, Walter LaFeber en anderen.

Ik zo dat graag gecombineerd willen zien met een geproblematiseerde geschiedenis van de VS. Ik hoef niet terug naar 1619 om de rode draden van ras, uitbuiting, geweld en ongelijkheid in die geschiedenis te zien. De eerste twintig jaar na de Tweede Wereldoorlog waren buitengewoon in veel opzichten – inclusief de idiote en immorele segregatie die door de leiders van de vrije wereld in stand werd gehouden. Maar sinds de heilige Ronald Reagan gaat het bergafwaarts, met zijn bastaardkind Donald Trump als voorlopig dieptepunt.

Zelf heb ik misschien te weinig deze negatieve kant van de Amerikaanse geschiedenis benadrukt in mijn eigenGeschiedenis van de Verenigde Staten. Ik hoop dat iemand met betere vaardigheden als historicus dan ik te berde kon brengen nog eens zo’n geschiedenis schrijft. U kunt misschien opmerken dat Howard Zinn dat al heeft gedaan in A People’s History of the United States, maar zijn werk verdient een update tot in onze tijd.

Terugkomend op Afghanistan. Ik kan begrijpen dat veel mensen die zich betrokken voelen bij het land een treurige geschiedenis zien aankomen. Ze zullen waarschijnlijk gelijk krijgen maar vooral omdat toen ze de kans kregen, met hulp van de miljarden dollars en soldaten van de VS en NAVO loopjongens, ze niet hun land hervormden op een manier die deze toekomst minder voorspelbaar maakte. Dankzij Bin Laden kreeg Afghanistan een buitenkansje. Het is niet de schuld van de Amerikanen dat het land dat niet heeft gebruikt.

Het rangschikken van presidenten is een leuk gezelschapsspel. Wie was de beste? Wie de slechtste? Wat heeft het te betekenen?

Deze laatste vraag is misschien de meest relevante. Vorige week publiceerden de historici die dit regelmatig doen de nieuwste lijst van presidenten, gebaseerd op een puntensysteem dat aspecten van het presidentschap waardeert. Tot niemands verrassing stond Lincoln bovenaan en James Buchanan, de president die niets deed om de burgeroorlog te voorkomen, stevig onderaan.

Lang niet alles staat vast in deze beoordelingen. Zo zijn de in de loop van de jaren presidenten als Harry Truman en Dwight Eisenhower, relatief laag gewaardeerd toen ze afscheid namen, opgestoomd tot de top tien. Hun prestaties worden nu hoger ingeschat dan net na hun presidentschap. Andrew Jackson en Thomas Jefferson dalen gestadig omdat ze last hebben van beoordeling met de ogen van nu. De eerste was verantwoordelijk voor het over de kling jagen van tienduizenden indianen. De tweede, schrijver van de woorden ‘all men are created equal’, krijgt de rekening gepresenteerd voor zijn leven als slavenhouder – en vader van zes kinderen bij zijn huisslavin.

Donald Trump, de 45ste president, slaagde er niet in de laagste plaats voor zichzelf te reserveren. Onder hem staan nog drie presidenten. De labiele pro-slavernij noorderling Franklin Pierce, aangetreden in 1853, hielp de slavenhouders in de aanloop naar de burgeroorlog. Andrew Johnson, de opvolger van de in 1865 vermoorde Lincoln, maakte een puinzooi van de afwikkeling van de burgeroorlog. En James Buchanan, die niet eens viool speelde toen Amerika begon te branden maar gewoon de andere kant op keek, in 1860, toen zuidelijke staten zich afscheidden. 

Trump komt op plaats 41 (er zijn 45 genummerde presidenten, maar slechts 44 presidenten: Grover Cleveland was nummer 22 en 24 maar wordt slechts een keer historisch beoordeeld).

Je kunt er badinerend over doen, deze lijst bagatelliseren, maar het is interessant om te denken over wat de kwaliteit van een presidentschap historisch betekent. De historische erfenis van Lincoln, George Washington (op 2) en Franklin Roosevelt (op 3) staat buiten kijf. Niet onomstreden in hun tijd, maar wat ze nalieten was positief. Het zou echter een fout zijn de historische erfenis van de slechtste presidenten te onderschatten. Deze lijst vertelt lang niet alles over invloed.

Of Buchanan de burgeroorlog had kunnen voorkomen, valt te betwijfelen, maar hij wordt verantwoordelijk gehouden voor de grootste binnenlandse kladderadatsch in de geschiedenis, goed voor 600.000 doden en een schaduw die nog minstens honderd jaar over Amerika zou liggen – misschien nooit is weggegaan. Richard Nixon, op plaats 31, staat in mijn pantheon van invloedrijke presidenten veel hoger dan hij ooit in de historische top 44 zal komen. Zijn intense slechtheid, corrumpering van het systeem en het opzetten van de ene helft van het land tegen de andere liggen aan de wortel van hoe Amerika er nu uitziet.

Ik vermoed dat Donald Trump op het terrein van invloed alle records gaat breken. Een winnaar! Nu al valt te voorzien dat de 45ste president een erfenis nalaat waar Amerika nog jaren mee zal worstelen. Hij beperkte zich niet tot het ondermijnen van het gezag en het aanzien van het presidentschap, het corrumperen van de nationale bureaucratie, en was mede verantwoordelijk voor de coronacrisis die Amerika harder trof dan nodig. Meer dan welke president dan ook zette hij delen van het land tegen elkaar op.

Maar wat echt zal doordreunen, nog jaren, is dat Trump de bijl heeft gezet in de Amerikaanse democratie, het belangrijkste voorbeeld van burgerzelfbestuur in de wereld. Trump is niet de enige een-termijnpresident, hij is wel de enige die zijn nederlaag bij de verkiezingen weigerde te erkennen. Hij is de enige president die zijn aanhang opjuinde om een regelrechte aanval te openen op het Capitool, op het moment dat daar de uitslag van de door hem betwiste verkiezingen volgens de normale democratische regels werd beslist.

Sinds de verkiezingen – eigenlijk als veel langer tevoren, want hij legde de basis voor het aanvechten van zijn nederlaag al in 2016 – roept Trump dat hij bestolen is, dat de verkiezingen door hem waren gewonnen en zijn gepikt door de Democraten. Met succes. De Big Lie heeft diep wortel geschoten. Tweederde deel van zijn aanhang acht Joe Bidens presidentschap niet legitiem. Hij heeft zijn Republikeinse partij overgehaald om de Big Lie niet aan te vechten. Niemand durft zich tegen hem uit te spreken, ambitieuze Republikeinen gaan mee in de leugen om zijn steun te krijgen.

Het meest opmerkelijke is dat de partij van deze loser zich vrijwel volledig achter hem heeft gesteld. Wat je er ook van vindt, politiek gezien is het een huzarenstukje. Maar het heeft consequenties. Nooit eerder heeft een van de twee partijen in Amerika democratie overboord gezet, leugens geaccepteerd en het proces van democratische verkiezingen, opmerkelijke functioneel in de 234 jaar sinds de aanname van de grondwet, op alle niveaus ondermijnd.

In een optimistische visie zullen verstandige burgers hun politici tot de orde roepen en hun bedreigde democratie verdedigen. In een pessimistisch scenario dat helaas steeds realistischer lijkt te worden levert dit Trump en zijn partij het gewenste resultaat op. Dan is het risico groot dat ook de Democraten hun geloof in eerlijke verkiezingen verliezen. Nooit, zelfs niet in de aanloop naar de burgeroorlog, werd de essentie van Amerika meer bedreigd dan we nu meemaken.

Zo bereikt Donald Trump toch de toppositie die hij zichzelf toebedeelt: de meest invloedrijke president die Amerika ooit gehad heeft. Die top 44 is misleidend. De slechtste presidenten hebben minstens zoveel invloed als de beste. Zoals de beste president Amerika redde van zijn slechtste instincten, zo zal de meest invloedrijke president Amerika ten onder laten gaan aan zijn slechtste aanvechtingen. Donald Trump is een winnaar!

J.D. Vance schreef een paar jaar geleden een geweldig boek, Hillbilly Elegy, waarin hij het verhaal vertelde van een jongen uit de Appalachen die dankzij een zorgzame oma de kans kreeg en greep om zich uit de white trash omgeving op te werken waarin hij was geboren. Vance studeerde uiteindelijk rechten aan Yale, verhuisde naar San Francisco waar hij zich in de venture capital wereld stortte.

Vandaar was het geen onlogische stap om venture capital naar Ohio te brengen, de staat waarin hij opgroeide. Het valt te betogen dat investeren in het Midden Westen, met zijn manufactuur achtergrond en lage kosten van leven, een toekomst heeft. Ohio zou ervan profiteren.

Vance werd een praathoofd in conservatieve kringen. We praten ‘conservatief’, zoals dat ooit bedoeld was voordat de Republikeinen zich verkochten aan een vulgaire nationalistische narcist en dat conservatief noemden. Vance tweette actief om de proleet op zijn nummer te zetten.

So far, so good. In 2016 waren er veel conservatieven die Trump dishten. Denk Ted Cruz, Lyndsey Graham, Marco Rubio, nou ja, alle Republikeinen die zelf dachten macht te kunnen verwerven. Toen Trump keizer werd gingen ze allemaal voor de bijl en knielden voor het achterwerk van de winnaar in november 2016. Vance hield nog een paar jaar kritiek vol.

Niet meer. Vance wil de politiek in. Er is een open senaatszetel in Ohio, dat de afgelopen presidentsverkiezingen betrouwbaar Republikeins stemde (in 2004 zelfs ervoor zorgde dat kleine Bush kon winnen), en Vance biedt zich aan.

Maar het is een andere Vance, nog afgezien van de Cruz-stijl baard die hij heeft laten staan. De scherp denkende, interessante en provocerende Vance heeft zich gevoegd naar de eisen van de terreurleider in Florida. Hij heeft zijn tweets gewist, voor zover ze kritisch waren over Trump. Hij bazelt nu de geijkte Republikeinse onzin. Hij weet, of denkt te weten, dat je Trump naar de mond moet praten om gekozen te kunnen worden – voorlopig in elk geval in de Republikeinse voorverkiezingen. Hij wil Trumps steun.

Hij is, kortom, een van die opportunisten geworden zonder moreel kompas die vastbesloten zijn de Amerikaanse democratie om zeep te helpen. Misschien moet je er niet verrast over zijn. Mitch McConnell en Kevin McCarthy laten dagelijks zien wat het betekent om Republikein te zijn. Maar persoonlijk had ik meer verwacht van deze J.D. Vance. Is er dan niemand die op durft te staan tegen de keizer zonder kleren?

Gepubliceerd in de NRC, 24 juni 2021

Madam Speaker. Nancy Pelosi and the Lessons of Power door Susan Page. New York, 2021. 29 Euro.

Vijf sterren

Het optreden staat gegrift in de geheugens, is volgens velen iconisch. Het is december 2018, een maand nadat de Democraten de meerderheid in het Huis van Afgevaardigden hebben herwonnen. Nancy Pelosi wordt opnieuw Speaker van het Huis van Afgevaardigden en daarmee de op twee na hoogste official in Amerika. Pelosi staat zelfverzekerd voor het Witte Huis, in een baksteenrode jas, zonnebril op. Ze vertelt hoe president met slaande deuren is weggelopen uit een bijeenkomst. ‘Ik heb vijf kinderen grootgebracht, ik heb negen kleinkinderen’, zegt Pelosi. ‘Ik weet wanneer ik een driftbui zie’.

Onvermeld blijft die dag dat Pelosi opgroeit als jongste kind met vijf broers boven haar. Dat ze via haar vader, Thomas D’Allesandro, zelf afgevaardigde en later burgemeester van Baltimore, gepokt en gemazeld is in het politieke handwerk. Dat haar moeder, Big Nancy, haar altijd heeft aangespoord haar kansen te grijpen. Ook blijft onvermeld dat Pelosi als katholiek meisje de sociale leer van de katholieke kerk heeft opgezogen. Ze is niet zomaar een progressief.

Het levensverhaal van Nancy Pelosi is sleutel tot haar optreden. Ondanks Big Nancy stopt ze met studeren, trouwt relatief vroeg en krijgt in hoog tempo vijf kinderen. Met haar man Paul Pelosi, een succesvolle investeerder, verhuist ze naar San Francisco. Ze leidt een comfortabel leven, helpt haar kinderen door hun scholen en start op 47-jarige leeftijd, in 1987, een politieke carrière.

De persoon aan wie Pelosi in deze uitstekende journalistieke biografie doet denken is Lyndon Johnson in zijn tijd als leider van de senaat. Een politica tot in haar vezels, gericht op detail, keihard werkend en persoonlijk mede-afgevaardigden overhalend om te doen wat ze hen wil laten doen. Zoals Susan Page schrijft: ze was welgemanierd en petite, maar als ze tegenover een dwarse collega stond, leek ze aanzienlijk langer en ‘ontegenzeggelijk intimiderend’. ‘Ze kon fel zijn, een Lyndon Johnson op hakken van tien centimeter hoog’.

Nancy Pelosi liet zich niet door mannen vertellen wat te doen, ze wachtte niet tot ze werd uitgenodigd, maar schoof zichzelf vooruit. Pelosi trok haar eigen lijn, ze wist wat ze wilde en deed wat nodig was. Macht moet je pakken, je krijgt hem niet aangereikt, een motto van haar vader, is haar op het lijf geschreven. Als inwoner van San Francisco maakte Pelosi zich al vroeg sterk voor aanpak van de door de regering-Reagan genegeerde Aids-epidemie. Ze leidde de Democratische Partij in Noord Californië en was een geweldige fund raiser. 

Op voorspraak van Sala Burton, een populaire afgevaardigde, wierp ze zich op voor haar zetel. Burton overleed in februari 1987 en al was niemand erg onder de indruk van haar debat- of spreekvaardigheden, Pelosi won de Democratische voorverkiezingen. Ze kon wel organiseren. En ze sprak zich uit. Progressief op de Californische manier en scherp protesterend tegen de Chinese onderdrukking op het Plein van de Hemelse Vrede in 1989.

Later in de jaren negentig had Pelosi het lef om zich op te werpen voor het leiderschap in het Huis van Afgevaardigden. Indachtig haar vaders advies, wachtte ze niet tot er een vacature was maar begon gewoon campagne te voeren voor die positie. Toen er een gat viel, was ze er klaar voor, en toen de Democraten in 2006 de meerderheid kregen werd ze de eerste vrouwelijke Speaker. Vanaf het begin was Pelosi een tegenstander van de oorlog in Irak, president George W. Bush kon haar bloed wel drinken. Maar toen de crisis van 2008 losbarstte, had Bush haar nodig om de reparatiewetgeving door het Huis te loodsen, waar vooral zijn eigen Republikeinen dwarslagen. Bush had geluk dat Pelosi Speaker was en niet een Republikein.

Dat Obamacare in 2010 door het Congres kwam was aan Pelosi te danken. Toen het erop aankwam wist ze samen met de senaatsleider Harry Reid de juiste procedure te vinden en daarna op heldhaftige wijze haar collega afgevaardigden op, inderdaad, Lyndon Johnson achtige manier, over te halen ervoor te stemmen. De prijs was hoog: het kostte de Democraten in 2010 de meerderheid en Pelosi haar Speakerschap. Ze was vastbesloten die meerderheid terug te winnen, al ontmoette ze ook verzet in eigen kring.

Madame Speaker biedt op een plezierige manier ook inzicht in hoe het Huis van Afgevaardigden werkt. En hoe frustrerend het is voor deze gekozen politici om wetgeving te zien vastlopen in de senaat – volgens de grondwet minder belangrijk dan het Huis, in de praktijk een gigantische sta in de weg. Dit boek is daarmee een mooie aanvulling, of uitbreiding, op de analyse van de senaat in Kill Switch, hier besproken op 1 april.

In de verwachting dat Hillary Clinton in 2016 het presidentschap zou winnen, dacht Pelosi over terugtreden. Toen het Trump werd, besloot ze dat niet te doen. Het zou een verstandige zet blijken want niets irriteerde de misogyne hork in het Witte Huis meer dan een vrouw die hem de les las. Bij hun allereerste ontmoeting ging Trump los over de gestolen stemmen die hem de popular vote hadden gekost. Pelosi vertelde hem dat je geen zaken kon doen als je feiten negeerde. ‘Ze is een moordenaar’, mompelde Steve Bannon, Trumps assistent. ‘Ze gaat ons te pakken nemen’.

In 2018 werd Pelosi de eerste in de geschiedenis die het Speakerschap terugwon. Dat ging niet probleemloos want een nieuwe generatie afgevaardigden, onder wie Alexandria Ocasio-Cortez, in wie Pelosi veel moet herkennen, vond het tijd voor een jongere leider. Pelosi hield vol, telde de stemmen, zette druk, en bleef Speaker, en daarmee de Democratische leider zolang de partij geen presidentskandidaat voor 2020 had gekozen. 

De scene voor het Witte Huis volgde. Dat iconische beeld blijft. Het beeld van een strenge moederkloek, warm, veeleisend en gedisciplineerd. In een rode jas. Met een zonnebril. Maar in zekere zin is het misleidend. Het doet Pelosi tekort om haar enkel te zien als een succesvolle vrouw. Ze slechtte barrières maar uiteindelijk is belangrijker dat Nancy Pelosi niet enkel de machtigste vrouw van Amerika was, maar simpelweg de machtigste Speaker in de moderne geschiedenis. En niet onbelangrijk: de enige politicus die Donald Trump aankon. Zoals de ondertitel van dit boek zegt: het gaat over macht en hoe je die gebruikt.

Ik wil niet hopeloos dwars klinken maar, afschuwelijk als de aanslag op Peter R. de Vries is, het is geen aanslag op de rechtstaat of op de vrije journalistiek.

Wie De Vries heeft neergeschoten en waarom weten we niet, wel weten we dat hij een publiek persoon was en is, deel van het behang van ouwehoerprogramma’s, activist voor soms belangrijke zaken, soms minder belangrijke, ooit aspirant politicus, soms onthullend journalist, soms in de niet criminele sfeer participant in het criminele complex dat geleidelijk aan Nederland overspoelt.

Want dat is het echte probleem. Dat er een crimineel circuit bestaat dat steeds openlijker optreedt. Dat er wordt afgerekend en dat dit, los van De Vries, al te vaak gebeurt. Je zou dat een ondermijning van de rechtsstaat kunnen noemen. Helaas gaat die veel verder dan criminelen die iemand uit de weg ruimen van wie ze last hebben.

Ik moet zeggen dat het mijn begrip te boven gaat. Wethouder Laurens Ivens van de SP, lang niet de slechtste politicus in mijn stad en een bewonderenswaardig strijder tegen AirBnB, heeft moeten aftreden wegens ‘grensoverschrijdend gedrag’. Volgens het Parool gaat het om verbaal optreden, in emails, tegenover zijn ambtenaren en medewerkers. Hij zou al eerder op boetegesprek bij Halsema geweest zijn en meedere malen gewaarschuwd.

Wat gebeurt er in het hoofd van zo’n man? Wat doet macht met zo iemand? En hoe belazerd moet ik me voelen dat deze man zijn tamelijk succesvol wethouderschap van zijn stad moet opgeven omdat hij zich niet weet te gedragen? In emails, nota bene?

Het is niet simpelweg dat bestuurders en andere politici of leidende types in een glazen huis leven. Natuurlijk doen ze dat, hun functie brengt dat mee, of, vaker, ze bereiken juist hun positie omdat ze een bepaald gedachtengoed claimen te vertegenwoordigen. Ze zitten in een glazen huis, we kunnen hen beoordelen, en daarom stemmen we op ze. Of niet.

Bill Clinton heeft, vrees ik, hier de standaard gezet. Een bij vlagen briljante man, succesvol politicus, de belofte van nieuwe politiek door een nieuwe generatie. Het bleek allemaal teleurstellend vulgair. Een ordinaire schuinsmarcheerder die het volk voorliegt, maar vooral iemand die zijn kiezers, zijn bewonderaars en in bredere zin, zijn volk tekort doet. Misdragingen in een publiek ambt besmeuren dat ambt en verlagen de norm. Kijk maar naar Trump.

Voeg Ivens maar toe aan het lijstje. Ik heb nooit op de SP gestemd en dus ook niet op Ivens. Toch voel ik me verneukt en bedrogen. Wat een lul! Wat een verrader van alles waar hij ooit voor stond.