Travels with Herodotus door Ryszard Kapuscinski

Ik heb veel te lang gewacht om dit laatste, posthume boek van de grote reisverslaggever Kapuscinski te lezen. Het is een heerlijke, mooi gecomponeerde overpeinzing over reizen, geschiedenis, journalistiek, culturen en de wanderlust van sommigen van ons, voor de schrijver steeds gerelateerd aan de eerste die dat allemaal combineerde, Herodotus. Diens ‘Historiën’ moeten volgen Kapuscinski meer gezien worden als ‘onderzoekingen’, als verslagen van wat mensen vertelden over wat zij en hun voorgangers hadden meegemaakt. Want geschiedenis, zelfs verslaggeving van het heden, is altijd gemodereerd. Daarom is het zo onzinnig om te denken dat we een beter beeld van ons dagelijks leven krijgen nu iedereen erover kan twitteren en bloggen. Beter een professionele bemiddelaar erbij dan net te doen alsof de participanten een eerlijk en echt beeld geven. Herodotus was de eerste die dat vaststelde en in zijn beschouwingen meenam, zegt Kapuscinski. Maar dat terzijde.

Herodotus was, in deze visie, niet simpelweg een historicus. Hij was een verslaggever, gedreven door datgene wat journalisten overal beweegt: nieuwsgierigheid. Waar komen de schepen aan de horizon vandaan? Herodotus was ook een psycholoog avant la lettre, een literair genie. Hij realiseerde zich dat verhalen verhalen zijn, de culturen, jazeker, het mag wel weer eens gezegd worden, relatief zijn. Alleen provincialen, zowel naar plaats als naar tijd, denken dat hun cultuur en hun tijd beter, hoogstaander en waardevoller zijn dan die van anderen. Journalisten weten wel beter.

Wat is Herodotus’ zijn belangrijkste ontdekking? ‘Dat er vele werelden zijn. En dat elke wereld anders is. Dat elke wereld belangrijk is. En dat je er wijzer van moet worden omdat deze andere werelden, deze andere culturen, spiegels zijn waarin we onszelf kunnen zien, waardoor we onszelf beter kunnen begrijpen – want we kunnen onze eigen identiteit niet vaststellen todat we hem met andere vergeleken hebben.’ Je zou zo’n quote in het gezicht willen gooien van de nieuwe provincialen die Nederland regeren of gedogen.

Op zijn leven van reizen vanuit de benauwdheid van het Koude Oorlogs Polen, eerst naar India, dan naar China en later naar Afrika, relateert Kapuscinski zijn ervaringen steeds aan wat hij leest in zijn permanente gezelschap, het boek van Herodotus. Het is een eenzaam bestaan, erkent hij aan het einde van dit prachtige boekje. Altijd op zoek, altijd verslag doen van wat anderen vertellen, altijd gefascineerd door, zoals het heet in het oude Amerikaanse liedje: ‘the bear went over the mountain, to see what he could see’. Niet zozeer dat het gras altijd groener is aan de andere kant, maar wat voor gras er groeit, dat is interessant.

Gelaten stelt Kapuscinski vast dat de gemiddelde persoon niet bijzonder nieuwsgierig is naar de wereld. Hij leeft, moet met zijn omstandigheden van de dag omgaan, en gelooft dat, hoe minder moeite dat kost, des te beter het is. Gelukkig dat er mensen zijn die daarmee niet tevreden zijn, die willen onderzoeken, zichzelf willen testen. Zoals Herodotus, zoals Kapuscinski. Ten slotte een mooie quote voor onze multiculturele kortzichtigheid. ‘In de wereld van Herodotus, een waarin vele culturen en beschavingen naast elkaar bestonden, waren de verhoudingen tussen hen nogal gevarieerd en fluide; we kennen voorbeelden waarin de ene civilisatie in conflict was met de andere, maar er waren ook andere voorbeelden waarin er werd uitgewisseld en waarin ze aan elkaar schatplichtig waren, elkaar politiek verrijkend. Sterker, er waren civilisaties die ooit hadden gevochten maar daarna samenwerkten, enkel om zich later weer in oorlog te ervaren.

Kortom, voor Herodotus, was het multiculturele van de wereld een levend, kloppend orgaan waarin niet permanent was vastgelegd of gedefinieerd, maar dat zich voortuderend omvormde, muteerde, aanleiding was voor nieuwe verhoudingen en contexten.’ In onze westerse wereld hoeven we niet arrogant te zijn over wat zogenaamd de ‘beste cultuur’ is. We hebben grotere slachtingen meegemaakt binnen die cultuur dan in de botsing met die andere culturen. We hebben geen reden voor arrogantie.

Een schitterend boek. Ter overpeinzing. Na een jaar van uitverkoop en multiculturele kortzichtigheid van de zogenaamde elite van ons land.