Donald Trumps presidentscampagne begon in 2011 toen hij de door rechtse media verspreide racistische onzin overnam dat president Obama niet in Amerika was geboren en dus illegaal president was. Een samenzwering zou Obama het presidentschap hebben opgeleverd, en het establishment spande samen om dat verborgen te houden. Tijdens de campagne suggereerde Trump dat er ‘iets aan de hand’ was met de vader van Ted Cruz. Die had iets met de moord op John F. Kennedy te maken. ‘Something’s going on’, lag de kandidaat in de mond bestorven.
Natuurlijk was de ‘gebrekkige microfoon’ bij Donald Trumps tenenkrommende eerste debat het gevolg van een samenzwering. Hij dreigde een eventueel verlies van de verkiezingen niet te zullen accepteren, want dat zou zeker een frauduleuze samenzwering zijn. Toen hij won, waren zijn drie miljoen stemmen minder dan Hillary Clinton natuurlijk een samenzwering, uitgevoerd door miljoenen fraudeurs die meerdere malen stemden of helemaal niet hadden mogen stemmen. Trump heeft permanent last van samenzweerderitis.
Trump kent zijn landgenoten. Ze zijn dol op samenzweringen. Als ze iets niet kunnen volgen, niet begrijpen of als het Amerika in de wereld tegenzit: het moet wel een samenzwering zijn. Zo wist Franklin Roosevelt van Pearl Harbor, was de moord op Kennedy een complot, en natuurlijk zijn de aanslagen op 9/11 door de Amerikaanse regering uitgevoerd.
Amerikanen hebben altijd iets gehad met samenzweringstheorieën. Misschien is wantrouwen een tweede natuur van de Amerikanen. Uiteindelijk is het land geboren uit een echte samenzwering van dertien kolonies tegen het Britse rijk. Steeds was er de angst dat het republikeinse experiment zou worden gedwarsboomd, of het nu was door monarchisten, vrijmetselaars of de katholieke Ieren die vanaf 1850 het land overstroomden. Die katholieke intocht, was dat niet de voorhoede van een paapse greep naar de macht? Joodse bankiers zijn ook altijd verdacht. Toen Trump in oktober 2016 Hillary Clinton beschuldigde van geheime vergaderingen met ‘internationale bankiers’ om de soevereiniteit van Amerika te ondermijnen, wist zijn gehoor precies waarop hij doelde.
In het algemeen hebben Amerikanen de neiging om alles in termen van goed en slecht te zien. Zo’n versimpeling van de wereld maakt overdrijven gemakkelijk. Bovendien is het altijd plezierig je af te kunnen zetten tegen iets slechts, het nodigt uit naar het slechte te zoeken. Het doel is een gevoel van urgentie te creëren over de mate waarin het slechte in de wereld samenspant. Simplisme, isolement, stupiditeit, machteloosheid en armoede – allemaal ruim voorradig in Amerika – zijn factoren die samenzweringsdenken bevorderen. Voeg er cynische politici aan toe en je hebt een krachtig brouwsel.
Zestig jaar geleden noemde de historicus Richard Hofstadter dit verschijnsel ‘de paranoïde trek’ in de Amerikaanse geschiedenis. De methode van een paranoïde geest, zo legde Hofstadter uit, is dat hij begint met verdedigbare uitgangspunten. Hij zet een aantal ‘feiten’ op een rijtje, die elk voor zich min of meer kloppen. Ze kunnen al of niet een verband hebben. Maar als je ze allemaal optelt en een relatie veronderstelt, dan heb je zomaar ‘bewijs’ voor een ongelooflijk gecompliceerde en daarom voor bijna iedereen onzichtbare samenzwering.
Samenzweringstheorieën zijn aantrekkelijk voor mensen die moeite hebben een complexe wereld te begrijpen en weinig geduld hebben met saaie, gedetailleerde verklaringen. Het is een manier voor mensen om context en betekenis te geven aan gebeurtenissen die hen benauwen of waarvoor ze geen verklaring kunnen bedenken.
Een aanpalend terrein is de weigering feiten en/of wetenschappelijke gegevens te accepteren. Ook hierin blinken Amerikanen uit: soms lijkt het wel of je hun alles kunt wijsmaken. Verrassend veel Amerikanen zijn bereid om zich te verzetten tegen algemeen aanvaarde of zelfs bewezen kennis. Sterker, voor veel Amerikanen geldt dat het verwerpen van dat soort kennis wordt gezien als een goede kwaliteit.
Het je afzetten tegen wat zogenaamde experts zeggen, is een manier om te tonen dat je niet afhankelijk bent van kwaadwillende verdachte elites. Het is ook een bescherming van blijkbaar steeds kwetsbaarder ego’s tegen de mogelijkheid dat ze het helemaal verkeerd hebben. Donald Trump is een uitvergrote versie van dit verschijnsel. Wat hij gelooft is waar, wat hij wíl geloven is de werkelijkheid. Zijn persvoorlichter verklaart een duidelijke onwaarheid door te stellen dat de president er ‘diep in gelooft’.
Het gaat nu zover dat doctoren, juristen, onderwijzers of andere professionals niet worden geloofd juist omdát ze deskundig zijn.1 Hofstadter schreef indertijd dat de complexiteit van het moderne leven leidde tot gevoelens van hulpeloosheid en woede onder burgers, die ervoeren dat ze steeds afhankelijker werden van elites. Zelfs de slimste en hoogst opgeleide mensen zijn vatbaar voor overweldiging door complexiteit. Confirmation bias is de tendens om te kijken naar informatie die bevestigt wat je al gelooft. Vandaar de uitsortering van televisiekijkers en internetgebruikers naar kanalen en sites die ze kennen.
Je zou denken dat meer kennis via het internet meer wijsheid oplevert, maar dat is niet per se zo. Mensen die deel uitmaken van de anti-vaccinatiebeweging, sterk onder hoogopgeleide types rondom San Francisco, kunnen gemakkelijk uitvinden wat de wetenschappelijke wijsheid is. Zelfs een oppervlakkige google search toont dat die ene publicatie die betoogde dat er een verband was tussen vaccinaties en autisme, aantoonbaar onjuiste gegevens hanteerde. Hij is allang teruggetrokken en op talloze plaatsen beschreven als onjuist, wat Donald Trump er natuurlijk niet van weerhield deze onzin uit te venten.
Sommige Republikeinen denken dat je de vraag of mensen invloed hebben op de opwarming van de aarde kunt wegwerken door het woord klimaatverandering te verbieden. Zo heeft Trumps hoofd van het milieubureau, het Environmental Protection Agency (EPA), opdracht gegeven ‘klimaatverandering’ te verwijderen uit alle gepubliceerde documenten. Hij heeft een adviesraad met deskundigen ontslagen. Toen in augustus 2017 door een opeenvolging van orkanen Houston onderliep, Florida werd bedreigd en Puerto Rico enorme schade opliep, vond milieuminister Scott Pruitt, die voor hij werd benoemd lobbyde tegen milieuregels, dat die rampen niet misbruikt mochten worden om over klimaatverandering te praten. Dat zou ‘ongepast’ zijn.
Volgens Donald Trump als presidentskandidaat is de boodschap dat de aarde opwarmt bedrog, een verzinsel dat de wereld wordt opgedrongen door China, bedoeld om de Amerikaanse industrie te ondermijnen. Je zou hebben gehoopt dat de problemen na een zomer van ongekend sterke orkanen – versterkt door de opwarming van het oceaanwater – in elk geval voor bewoners van Texas, Florida en Puerto Rico wel duidelijk waren. Juist voor hen, want sommige regio’s moeten harder nadenken over klimaatverandering dan andere. Volgens het tijdschrift Science zou de schade van klimaatverandering niet alle regio’s van de VS in gelijke mate treffen.2 Staten in het noordoosten en westen zouden er redelijk goed vanaf komen, delen van het Midden-Westen en zuidoosten zouden het hardst getroffen worden.
De hele Amerikaanse ‘ik-laat-me-niks-wijsmaken’-houding wordt mooi samengevat door mijn favoriete filosoof op dit terrein, nou ja, de man die Amerika’s diepste wijsheid vertegenwoordigt, Homer Simpson, de pater familias van de televisieserie The Simpsons. ‘Feiten hebben geen betekenis’, zegt Simpson. ‘Je kunt feiten gebruiken om van alles te bewijzen dat ook maar een beetje waar is.’ Zoals zo vaak verwoordde Homer perfect wat veel Amerikanen denken. Met Trump heeft Amerika ook een president die de feiten niet zo nauw neemt en een woordvoerster die de wereld heeft verrijkt met het begrip ‘alternative facts’.