1981-1989

Historische waardering: plaats 17

Tijdens de verkiezingscampagne van 1980 beloofde Ronald Reagan lagere inflatie, belastingverlagingen, meer geld voor defensie en een eind aan de begrotingstekorten. Dat deze doelstellingen onderling niet verenigbaar waren, stoorde hem niet (en de kiezer evenmin). Dat hij aan het einde van zijn termijn drie van de vier had bereikt (de tekorten waren gigantisch uit de hand gelopen), beschouwde deze eeuwige optimist als een enorm succes.

Daar viel wat voor te zeggen. Reagan gaf een gedemoraliseerd land weer het zelfvertrouwen dat Amerika nodig heeft om te kunnen functioneren. Hij straalde een onbezorgd leiderschap uit waaraan de mensen behoefte hadden na de jaren zeventig van Watergate, Nixon, Ford en Carter. Voor veel mensen kwam het uiteindelijke succes van deze acteur onverwacht, al hadden ze beter kunnen weten als ze de carrière van Reagan als vakbondsleider en gouverneur van Californië hadden gevolgd.

En vanzelf ging het bepaald niet. Reagan, toch al de oudste president in de geschiedenis, werd bijna het slachtoffer van een moordaanslag in april 1981. Hij overleefde het en maakte van de goodwill die het opleverde, knap gebruik om zijn economisch programma te realiseren. Dat bestond vooral in het overhalen van het Congres om diepe belastingverlagingen te realiseren.

De economie werd er niet spoorslags beter van, want tot ruim in 1983 leidde het krapgeld beleid van de Federal Reserve onder de door president Carter nog benoemde Paul Volcker niet alleen tot lagere inflatie maar ook tot de diepste recessie sinds de Grote Depressie. Op goed Republikeinse wijze gaf Reagan de schuld voor de crisis aan Volcker. Daarin had hij niet ongelijk maar het was onvermijdelijk om de inflatie uit de economie te wringen. Reagan maakte uiteindelijk goede sier met het beleid dat Volcker in opdracht van Carter had opgezet.

De defensieuitgaven gingen radicaal omhoog en op een zodanig gulle wijze dat er miljarden over de balk werden gegooid. Fameus waren in deze jaren de hamer die 600 dollar kostte en de wc-bril die vele duizenden dollars beliep. Onderhandelingen met de Sovjet Unie werden opgeschort. Het werkte in die zin dat de boodschap duidelijk was: in een wapenwedloop zullen de Verenigde Staten altijd winnen. Het mocht weggegooid geld zijn maar deze gedachte gaf de Amerikanen een goed gevoel en demoraliseerde de Russen.

Bij de tussentijdse verkiezingen van 1982 was Reagan immens onpopulair.  We hadden het over alweer een mislukte president. Maar het kan snel verkeren in de politiek en bij zijn herverkiezingscampagne in 1984 kon president Reagan profiteren van het herwonnen zelfvertrouwen, de nu opklauterende economie die met veel nieuw ondernemerschap en een stroomversnelling in de technologie (high tech was het toverwoord van die jaren) ongekende groeicijfers bereikte. Hoewel Reagan werd gesteund door Christelijk Rechts dat politiek gezien steeds belangrijker werd, voerde hij van hun agenda vrijwel niets uit.

Reagan had zich tijdens zijn eerste termijn een leider op grote lijnen getoond, wat al te groot volgens sommigen die meenden dat hij geen benul had van wat er omging in zijn regering. Reagan was inderdaad geen man van details. Maar hij wist heel goed wat hij wilde, zette de juiste mensen er neer om het te realiseren en verkocht vervolgens het beleid aan bevolking en congres. Het was een bravoure stukje dat de herinnering aan de stuntelende Ford en de moraliserende Carter deed vervagen. In november 1984 beloonden de kiezers Reagan met een herverkiezing met grote cijfers. Walter Mondale, Jimmy Carters vice-president, werd afgemaakt.

In zijn tweede termijn opende Reagan opnieuw de onderhandelingen met de Sovjet Unie, geholpen door het aantreden van een nieuwe, jonge leider, Gorbachov, die zich bewust was van de zwakke positie van zijn land. Tamelijk vergaande wapenbeheersing werd overeengekomen, topontmoetingen ontaardden in de Gorby and Ronnie show, een klimaat van geclausuleerd vertrouwen ontstond. Daarin kwamen Reagan en Gorbachov zelfs bijna tot het afschaffen van alle kernwapens, maar dat plan liep stuk op Reagans weigering om Star Wars, de optie voor een raketdefensie systeem in de ruimte, te laten vallen. De rest van de wereld slaakte een zucht van verlichting, want dat was nu ook weer niet de bedoeling.

Maar tijdens Reagans tweede termijn begonnen de problemen van gebrek aan aandacht, zwakke concentratie en een zwakker staf in kabinet en Witte Huis hem parten te spelen. Uiteindelijk kwam het zover dat de Amerikanen via duistere stromannen wapens leverden aan Iran, om gijzelaars in Libanon vrij te krijgen, en van het geld dat de verkoop van die wapens opleverde, anti-communistische guerilla’s in Midden-Amerika te financieren. Dit alles gebeurde tegen het uitdrukkelijk verbod in van het Congres.

Toen het uitlekte, bleek Reagan van niets te weten. Het is inderdaad waarschijnlijk dat een aantal wilde figuren in zijn regering, geholpen door de lafheid of de lamlendigheid van een aantal kabinetsleden die liever de andere kant opkeken, tot dit beleid leidde. Reagan ondertekende de relevante documenten toen hij half versuft in het ziekenhuis lag wegens een darmoperatie. Het hele zaakje werd Iran-Contra gedoopt, waarbij de Contra’s de militairen waren die met steun van Amerika de legitieme maar onvriendelijke regering van Nicaragua probeerden te ondermijnen.

Ook elders in Midden Amerika liet de regering-Reagan zich in zijn anti-communistische gezindheid meeslepen in onfrisse avonturen die duizenden gewone mensen en democratisch gezinde politici het leven kostten. Toen in 1982 de Falkland crisis losbarstte door de bezetting door de Argentijnse junta van deze Engelse eilanden, had Reagan moeite de dictators af te vallen ten gunste van zijn soulmate Margaret Thatcher. Amerika had ook grote moite om afstand te nemen van de moorddadige dictator van de Filipijnen, Ferdinand Marcos.

De zaak Iran-Contra was ernstig genoeg voor een impeachment, maar verstandige lieden in het Congres meenden dat zo kort na Watergate het geen zinnig doel diende om een president af te zetten. De Tower commissie oordeelde hard over de president.

Het schandaal wierp een smet op Reagans tweede termijn. Toen in 1994 bekend werd dat Reagan Alzheimer had, vroegen vele mensen zich af of dat toen al niet het geval was. Waarschijnlijker is dat ziekte en ouderdom, en Reagans algemene desinteresse, tot deze excessen leidden. Ook Nancy Reagan, Reagans beschermende maar tegelijk zeer ambitieuze vrouw, kreeg er vaak van langs. Later bleek dat zij met hulp van sterrenkundigen Reagans agenda samenstelde en ook anderszins een dubieuze invloed had. Hoewel, zij was degene die in 1984 eigenlijk wel voor vroegtijdig aftreden was, na een termijn. Dat zou nog niet zo’n slechte gedachte blijken.

Omdat de economie op volle toeren bleef draaien en de vrede over het geheel genomen gehandhaafd bleef, kon de president zich echter laten uitdrijven in de gloed van hoge populariteitscijfers. Reagan was de eerste president sinds Eisenhower die twee termijnen volmaakte, een prestatie die op zich al bewondering afdwingt.

In de loop der jaren ziet de periode Reagan er beter uit dan veel mensen tijdens zijn bewind konden appreciëren (al waren de Amerikanen zelf nooit zo sceptisch). Reagan leidde een complete omwenteling in het denken van big government naar marktgericht denken, waarbij de vitaliteit van het Amerikaanse economische klimaat ongekende krachten losmaakte. Hij kon begin 1989 terugzien op acht jaar waarin hij het grootste deel van zijn politieke agenda had kunnen verwezenlijken.

Pas in de 21ste eeuw werd goed duidelijk, onder meer door het werk van Piketty, dat de inkomensongelijkheid gevolg was van de politieke keuzes die de Republikeinen onder Reagan maakten. De combinatie van lage belastingen voor de hoogste inkomens en de uitmergeling van de overheidsuitgaven door begrotingstekorten, hadden lange termijn gevolgen.

Er zal wel altijd verschil van mening blijven bestaan over de mate waarin Reagan verantwoordelijk was voor de ondergang van de Sovjet Unie of dat de andere supermacht aan eigen interne contradicties in elkaar donderde. Zeker is wel dat Reagan er altijd van overtuigd was dat de Sovjet Unie een onzinnig en on-menselijk systeem had en dat hij die boodschap met verve uitdroeg.

Reagans zwakheden zullen verhinderen dat hij het pantheon betreedt van de grote en hele grote presidenten, maar hij kan toch worden beschouwd als een beter dan gemiddelde president, en dat is meer dan je van zijn directe voorgangers en opvolgers kunt zeggen.