Aan de ene kant zijn Amerikanen heel traditioneel in hun seksuele moraal, om niet te zeggen preuts. Aan de andere kant ontspoort verzet tegen deze traditionele moraal geregeld in exces, en bestaat er een grote mate van hypocrisie. Het zijn kanten van dezelfde medaille, alleen is de balans nog wel eens zoek. Een verkenning van de Amerikaanse seksuele moraal.
Louke Siker
Het hoeft nauwelijks nog gezegd te worden: de Amerikaanse samenleving is pluralistisch en individualistisch. Dit betekent dat ook wat de seksuele moraal betreft, er grote verscheidenheid bestaat in de Verenigde Staten. Want de meltingpot heeft wel gezorgd voor seksueel contact tussen mensen van verschillende rassen en culturen, maar niet geleid tot een homogeen systeem van seksuele waarden en gebruiken. In dit essay bied ik dan ook niet meer dan een aantal persoonlijke beschouwingen over een complex onderwerp, geschreven vanuit de blanke, upper-middle class en heteroseksuele invalshoek van een geëmigreerde ethica. Vanuit die invalshoek doet de Amerikaanse seksuele moraal zich voor als een combinatie van traditie, reactie op traditie, en een inspelen op sociale veranderingen.
Spelregels kerkelijke cultuur
Zo veel culturele tradities als er in de Verenigde Staten naast elkaar leven, zo veel verschillende vormen van traditionele seksuele moraal kan men er aantreffen. Hier ga ik vooral in op de dominante christelijke traditie. Voor Nederlandse begrippen is het misschien vreemd, dat zo veel Amerikanen – moderne mensen toch? – de kerkelijke traditie nog zo’n grote rol toebedelen in hun seksuele leven. Dit vreemde verschijnsel wordt echter meer begrijpelijk, als we twee factoren in het oog houden.
Ten eerste vervullen de kerken in de mobiele en uitgestrekte Amerikaanse samenleving een sociale rol, die in het stabielere en kleine Nederland van minder belang is. Wie in Amerika naar een nieuwe stad verhuist, zoekt al gauw sociaal contact via de plaatselijke gemeente of parochie (dit geldt overigens ook voor de religieuze centra van subculturen, zoals de synagoge en de moskee). Hierbij maakt het weinig uit, of men eventueel van kerk moet veranderen. De vraag of de literatuurclub, of de singles-club, of het koor gezellig zijn is belangrijker dan die of er elke zondag wel of niet de eucharistie wordt gevierd. Zo hebben veel Amerikanen hun sociale leven (inclusief hun seksuele partners) aan de kerk te danken, en in ruil daarvoor zijn ze ook in hoge mate bereid de spelregels van de kerkelijke cultuur te volgen, zelfs tot in de slaapkamer.
Een tweede factor heeft te maken met het risico van identiteitsverlies, dat vele Amerikanen als acuut ervaren. Immigranten zien hun culturen verwateren, en houden om die reden extra sterk vast aan hun religieuze gemeenschappen. In veel gevallen (bijvoorbeeld bij Mexicanen, Koreanen en Grieken) is dat weer een kerkgemeenschap. Ook autochtonen voelen zich door snelle maatschappelijke ontwikkelingen in hun identiteit bedreigd, en zoeken dan houvast binnen (veelal fundamentalistische) geloofsgemeenschappen.
Oude lijst van ondeugden
De dominante rol van de christelijke traditie in de Amerikaanse maatschappij heeft duidelijke gevolgen voor de seksuele moraal. Seksualiteit wordt in traditionele kringen met wantrouwen benaderd, en uitsluitend aan huwelijk en voortplanting gekoppeld. Het oude lijstje van ‘ondeugden’ – ontucht, overspel, bloedschande, sodomie, masturbatie, bestialiteit – wordt door velen nog zonder meer overgenomen. Zelf vond ik het als emigrerende theologiestudente indertijd frappant, dat, terwijl men in Nederland verwachtte dat je ging samenwonen voor je tot een huwelijk kon beslissen (en theologiestudenten vormden daarop geen uitzondering), je in Amerika zelfs als verloofd paartje op bezoek in de ‘hometown’ vaak nog in aparte huizen wordt ondergebracht.
Toch bestaat er ook in de Verenigde Staten een spanningsveld tussen de traditionele seksuele moraal en moderne maatschappelijke ontwikkelingen. In dit spanningsveld ontstaan onder andere repressie, hypocrisie, en morele verbastering. Seksuele repressie, aangescherpt zodra er een potentiële ‘verleiding’ wordt gesignaleerd, is voor de buitenstaander het meest zichtbaar waar het zich uit in sociale onderdrukking (bijvoorbeeld van gays en lesbians) en censuur (bijvoorbeeld van erotische kunst).
In het spanningsveld tussen traditie en moderne maatschappij wordt ook de dubbele moraal geboren. Men wil nieuwe dingen doen zonder door de traditie veroordeeld te worden, en zo worden de meest curieuze ‘morele’ argumenten verzonnen: voorechtelijke seks zou oké zijn zolang het met ‘nette’ partners gebeurt; meerdere opeenvolgende relaties zouden oké zijn, zolang steeds het doel van het huwelijk in het oog wordt gehouden, ook al weet men uit ervaring dat dit doel doorgaans niet verwezenlijkt wordt. (Zo heb ik met verbazing het verhaal aangehoord van een vriendin, die een relatie had beëindigd met onder andere de reden, dat ze niet wist of ze überhaupt wel wilde trouwen. Haar vriend gaf verweer met de vraag: ‘Waar moet je met je seksualiteit naar toe als je niet trouwt?’ Toch was hij zelf regelmatig met haar naar bed geweest en had daar nooit gewetensbezwaren bij getoond.) Ik vind dit soort hypocrisie een verontrustend verschijnsel, want wie in zijn seksuele leven een dubbele moraal gebruikt, zal dat al gauw ook elders doen.
Stem van het geweten
Naast repressie en hypocrisie ontstaat ook een subtiele verbastering van de traditionele moraal wanneer die in aanraking komt met alternatieve sociale waarden. Het gewetensstemmetje ‘dat iets niet mag’ in verband met seks kan zo sterk zijn, dat het de onderliggende redenen, die aan zouden moeten geven waarom iets niet zou mogen, soms verduistert (soms heeft men die redenen zelfs nooit geleerd). Om toch betekenis aan de stem van het geweten te kunnen geven, worden dan andere redenen aangevoerd, ontleend aan alternatieve sociale waardensystemen.
Vooral de romantiek sluipt op deze manier de traditie binnen. Toen ik eens tijdens een college aan de studenten vroeg waarom de pauselijke encycliek Humanae Vitae het gebruik van kunstmatige voorbehoedmiddelen verbiedt, antwoordde een katholieke studente: ‘Omdat het niet romantisch is!’ Zulke verbasteringen van de traditionele moraal worden al gauw gevolgd door ingrijpender verschuivingen onder de druk van het alternatieve waardensysteem.
De romantiek zegt bijvoorbeeld, dat seks buiten het huwelijk wel mag en suggereert zelfs, dat de ideale seksuele ervaring eerder buiten dan binnen het huwelijk opgedaan zal worden. Het oude geweten, het gevoel ‘dat iets niet mag’ wordt nu alleen nog op het middel (anticonceptie) toegepast, terwijl het traditionele doel van seks, om huwelijk en voortplanting te dienen, vergeten wordt. Het ironische van de situatie is, dat men zich vaak niet van een verschuiving van waarden bewust is: zolang het geweten nog een sterke rol speelt – welke rol dan ook – wordt dit ervaren als bewijs van een ’traditionele’ levenshouding.
Dubbele moraal
Ondertussen komt ook de romantiek zelf in een spanningsveld te staan met alternatieve waarden en ervaringen, en geeft zo aanzet tot weer een andere vorm van dubbele moraal. Het is nu eenmaal niet zo, dat ieder seksueel verlangen romantisch gemotiveerd is. Maar om het geweten te koesteren, wordt gedaan alsof dit wel zo is. Terwijl de traditionele moraal wil dat je eerst huwt voor je met elkaar naar bed gaat, verlangt de romantische moraal dat je eerst je liefde voor elkaar bekent. Hier opent zich de mogelijkheid voor een hypocrisie met zo mogelijk nog verdergaande psychische gevolgen dan de hypocrisie die seks met meerdere, opeenvolgende partners rationaliseert met opeenvolgende huwelijksplannen.
Stel dat je je seksueel sterk aangetrokken voelt tot iemand die je slechts kort of oppervlakkig kent. En stel dat je tegelijkertijd gelooft, dat seks alleen als hoogste uitdrukking van diepe liefde moreel aanvaardbaar is. (Daarbij zal je misschien ook geloven, dat alleen diepe liefde een bevredigende seksuele ervaring kan opleveren.) Wie zou in zo’n situatie niet de ‘ware’ liefde moedwillig in het leven roepen en aldoende in een zelfbedrog vastraken, waarvan het ontwaken veel erger is dan het ontwaken na een slippertje?
Ook als de situatie verandert en de seksuele aantrekking verdwijnt, wordt het zelfbedrog in stand gehouden teneinde een harde confrontatie met de werkelijkheid te vermijden. Zo worden romantische waarden tot een ideologie, compleet met de magische voorwerpen noodzakelijk voor het ophouden van de schijn: gearomatiseerde kaarsjes, medaillons van 12 karaats goud met een lok haar van de geliefde, porseleinen paaseitjes beschilderd met roosjes. De Amerikaanse winkels liggen er vol mee.
Geen sterke flirtcultuur
De krampachtige ideologie van de romantiek heeft er mijns inziens ook toe bijgedragen dat de Amerikaanse cultuur geen sterke flirtcultuur is (dit geldt voor de dominante cultuur; het ligt anders bij sommige subculturen). Flirten is een spel waarbij de spelers bewust seksuele aantrekking voelen. Beide partners zijn zelfverzekerd en assertief (ook al verschillen onder heteroseksuelen de rollen van man en vrouw, en ook al wordt vanwege het spel soms de schijn van verlegenheid opgehouden).
Dit alles past niet binnen het beeld van een romantische relatie, waar geen plaats is voor seksuele aantrekking los van meer ‘nobele’ gevoelens, en waar de vrouw vooral lief, naïef, en passief moet zijn. Omdat de romantiek zo’n sterk stempel heeft gedrukt op de Amerikaanse cultuur, is er dus weinig tolerantie voor flirten.
Dit patroon wordt overigens voortgezet in recente discussies rondom het onderwerp van sexual harassment. Een netelig probleem is de definitie van deze term. De meest gangbare definitie, ‘ongewenste seksuele ouvertures,’ is in principe ook van toepassing op flirten, waar het vooral bij de eerste gefixeerde blikken en subtiele aanrakingen niet duidelijk is, hoe deze ontvangen zullen worden. Waar flirten in de Verenigde Staten traditioneel al minder gedaan en getolereerd werd dan in Europa, wordt het nu ook openlijk verworpen als een vorm van sexual harassment.
Toch zal zelfs in Amerika de romantiek nooit helemaal de traditionele, seksuele moraal verdringen. In de westerse wereld heeft de romantiek altijd bestaan als een parasiet op de traditionele moraal. Zo bezongen de Provençaalse troubadours vooral de deugden van onbereikbare, getrouwde vrouwen. Als deze vrouwen ineens bereikbaar waren geweest, dan zou de romantische aantrekking uit elkaar geploft zijn als een ballon, die door de werkelijkheid geprikt wordt. Deze oude dynamiek leeft nog volop in het moderne Amerika. De vele buitenechtelijke zwijmelscènes van de soap opera’s ontlenen bijvoorbeeld een groot deel van hun attractie aan een sterk traditioneel moreel bewustzijn onder het kijkerspubliek.
De vraag of er, ondanks hypocrisie en zelfbedrog, binnen de heersende Amerikaanse mengelmoes van traditionele en romantische waarden niet een zekere mate van menselijk geluk te vinden valt, zal ik hier in het midden laten. Wel ben ik van mening, dat er niet te snel negatieve conclusies getrokken moeten worden. Het landschap van de dominante Amerikaanse seksuele moraal is in ieder geval veelzijdig en interessant. Raakt men in deze wildernis tijdelijk verdwaald, dan zal men toch veel van die ervaring kunnen leren en zelfs zo nu en dan, drijvend op de kracht van een sterk symbolisch bewustzijn, opwindende momenten kunnen meemaken.
Zeker is dat de economie er beter van wordt. Zoals middeleeuwse vorsten profijt wisten te trekken van morele hypocrisie en verdeeldheid binnen de kloosters, zo hebben moderne bedrijven ontdekt dat in het spanningsveld tussen traditie, romantiek, en moderne ontwikkelingen veel te verdienen valt.
Adequate ethiek
Hoe staat de officiële afgezant van de traditionele seksuele moraal, de Amerikaanse christelijke ethiek of moraaltheologie (de eerste term gebruikt men vooral in protestantse, de tweede in katholieke kringen), nu tegenover de verbastering en verplaatsing van de traditionele moraal in het spanningsveld met moderne ontwikkelingen? De meeste christelijke ethici en moraaltheologen erkennen, dat men de maatschappelijke context in ogenschouw moet nemen bij het ontwikkelen van een adequate ethiek. Dit nobele doel wordt echter op zeer uiteenlopende wijzen ingevuld. Omdat hypocrisie in de officiële ethiek geen openlijke plaats kan innemen, ontkomt men niet aan een confrontatie met de spanningen. In principe heeft men dan de keuze tussen het bekritiseren van moderne ontwikkelingen, het bijstellen van de traditionele moraal, of een combinatie van beide.
Een minderheid van Amerikaanse moraaltheologen volgt de traditionele lijn van het Vaticaan. Zij houden vast aan de traditionele moraal en ontwikkelen vooral een kritiek op moderne ontwikkelingen. Hun contextualiseringstaak definiëren ze vooral in termen van vertalen en toepassen: een onveranderlijke, op natuurrecht gebaseerde, moraal moet in hedendaagse taal vertaald en toegepast worden op concrete situaties in ons seksuele leven.
Nu bevat deze onveranderlijke moraal al een aantal specifieke seksuele verboden (bijvoorbeeld de verboden op anticonceptie, homoseksuele seksualiteit, voorechtelijke seks, en overspel). In zoverre zulke verboden op een situatie van toepassing zijn, kan er geen sprake zijn van morele flexibiliteit, want dit zou tegen de natuurlijke orde, en dus tegen Gods wil, ingaan. Elke afwijking van de absolute norm, die door de moderne maatschappij getolereerd wordt, komt onder kritiek te staan. In zulke situaties mag de spanning dus slechts in één richting opgelost worden: de context moet zich aan de moraal aanpassen.
Bijstelling traditionele moraal
Andere katholieke moraaltheologen en ook protestantse ethici -tezamen zeker de meerderheid – trachten met het spanningsveld om te gaan door kritiek op moderne ontwikkelingen te combineren met een voorzichtige bijstelling van de traditionele moraal. Hiervoor wordt uiteraard niet de weg van de hypocrisie gekozen, maar eerder die van een herinterpretatie van waarden. Een goed voorbeeld vindt men in het populaire boek Between the Sexes van Lisa Cahill, een veelgebruikt handboek bij colleges ethiek.
Cahill betoogt, dat het hoofddoel van de christelijke seksuele moraal altijd het beschermen van de christengemeente is geweest. Christenen zouden in hun seksuele leven, net zoals in de rest van hun leven, moeten voorkomen, dat ze elkaar leed berokkenen of verdeling veroorzaken in de gemeente. Cahill onderschrijft dit doel als een goed met blijvende waarde voor de moderne kerk. Wel ziet ze in, dat de regels die dit doel waarborgen niet zo strikt hoeven te zijn als ze vroeger waren.
Zo kan voorechtelijke seks bijvoorbeeld geaccepteerd worden, mits de partners bereid zijn de verantwoordelijkheid van eventuele kinderen op zich te nemen (Cahill verwerpt abortus; voor homoseksuele seks is dit natuurlijk irrelevant) en mits de partners met elkaars emotionele kwetsbaarheid rekening houden. Dit kan geschieden door te verlangen dat er een langdurige verbintenis bestaat (commitment). Daarmee bereikt Cahill dat de traditionele moraal op een flexibele manier uitgeleefd kan worden, terwijl er tegelijkertijd een basis blijft bestaan voor een kritische visie op moderne seksuele praktijken. Zo laten haar criteria bijvoorbeeld geen one night stands toe, en zeker geen verkrachting of incest.
Kritiek op romantisch waardensysteem
In het algemeen is een kritisch perspectief kenmerkend voor alle Amerikaanse moraaltheologie en christelijke ethiek. Men vindt hier geen onvoorwaardelijke vervanging van een traditionele moraal met moderne waarden en ideeën. Er is vooral consequent verzet tegen praktijken, die medemensen zuiver tot middel zouden reduceren (de meeste ethici rekenen pornografie hieronder, niet alleen omdat volgens hen seksualiteit daar een onpersoonlijk karakter aanneemt, maar ook vanwege de economische uitbuiting van kwetsbare mensen door de machtige pornografische industrie).
Ook ontkomt het romantische waardensysteem niet aan kritiek. Terwijl de meeste ethici het in historisch opzicht moderne standpunt delen dat liefde een voorwaarde moet zijn voor seks, interpreteren zij deze liefde bewust niet als een ‘being swept off your feet’. Eerder spreken ze van liefde als een wederzijds verheugen in het bestaan van de ander, gemarkeerd door respect, intimiteit, trouw, en opofferingsgezindheid.
Al met al kan men van de traditionele seksuele moraal zeggen, dat zij nog steeds sterk in de Verenigde Staten leeft, al is de uitdrukking ‘alive and well’ toch niet helemaal van toepassing. Want veel Amerikanen hebben deze moraal toch als onhoudbaar of schadelijk ervaren, en zijn alsnog op zoek gegaan naar alternatieven.
Berekenende seks
Als reactie op de traditionele, seksuele moraal en haar romantische parasiet vindt men in Amerika ook een doorslaan in de andere richting. Wat niet mocht, of alleen onder strikte condities, wordt nu een moeten. Schooljongens en studenten, in opstand tegen hun ouders en andere autoriteiten, vergelijken seks met baseball, waarbij het leuk is om first base te halen (zoenen), maar waarbij het er vooral om gaat om home plate te bereiken (coïtus). Scores worden openlijk uitgewisseld en zo nodig worden vrienden een handje geholpen. (Een aantal jaren geleden verbleef ik in een hotel in Tallahassee, Florida, waar drie dronken college football supporters een stel bekenden aan het andere eind van de gang uitnodigden met een luidkeels: ‘Come on in! We’ve got two girls here, and they’re hot!’)
Ook Amerikaanse meisjes en vrouwen, ontnuchterd door een werkelijkheid die nooit het romantische ideaal kan bereiken, en gefascineerd door de ervaringskennis die volgt op het eten van de verboden vrucht, kunnen doorslaan naar een berekenende sensualiteit. Dan wordt het zaak om in zoveel mogelijk situaties seks te hebben: treinseks, zwembadseks, autoseks, enzovoort. Zo komt het in Amerika ook voor, juist naast en als reactie op de traditionele preutsheid, dat een vrouw een wildvreemde die haar bevalt haar telefoonnummer zal overhandigen.
De moraal van het doorslaan
Doorgaans wordt door Amerikanen het doorslaan, ook door hen die eraan meedoen, gezien als een teken van de afwezigheid van enige seksuele moraal. Hier is mijns inziens echter sprake van een begripsverwarring. Waar de traditionele moraal afwezig is, wordt alle moraal afwezig geacht.
Toch is er wel degelijk sprake van een moraal, die zich in het doorslaan uitdrukt. Niet alleen al het verbod op seks is moreel van aard, maar ook de sociale druk om zoveel en zo verscheiden mogelijke seks te hebben. Elk ‘moeten’ veronderstelt een waarde. In het geval van de moraal van het doorslaan zijn er meerdere waarden in het spel, zoals het laten gelden van de eigen identiteit (die te lang onderdrukt is door overweldigende autoriteiten), en het willen beleven van intense ervaringen (als ontsnapping aan een ervaring-onderdrukkende traditie).
Omdat de moraal van het doorslaan een reactie is op de traditionele en romantische moraal, staan deze waarden niet op zichzelf. We hebben hier dus niet te maken met een innerlijk gebalanceerde ethiek, die op een directe manier tot stabiele karaktervorming zou kunnen leiden. Dit blijkt ook uit het gemak waarmee de moraal van het doorslaan kan ontaarden in ongewenste zwangerschappen, date rape, gang rape, en andere uitingen van een gebrek aan algemene menselijke verantwoordelijkheid.
Toch wil dit niet zeggen, dat deze moraal geen belangrijke persoonlijke en sociale functie kan vervullen. Voor vele Amerikanen is het doorslaan een overstapstation, waar ze de wonden van een onderdrukt verleden kunnen helen en een begin kunnen maken met het ontdekken van authentiek seksueel genot, dat niet meer gericht is op geldings- of ontsnappingsdrang, maar waar gewoon van genoten wordt omdat het lekker voelt.
Verschuivingen in dating-cultuur
Terwijl de dynamiek van traditie en doorslaan nog sterk in de Verenigde Staten leeft, is deze natuurlijk niet nieuw. Wel nieuw zijn ontwikkelingen binnen de seksuele moraal die aansluiten bij recente sociale en biologische veranderingen, zoals de doorbraak van vrouwen in de bedrijfswereld en de verspreiding van het AIDS virus.
Nu vrouwen in groten getale professioneel op gelijke voet komen te staan met mannen, treden er verschuivingen op in de dating-cultuur. Waar men vroeger vooral buiten het werk naar partners zocht (met de legendarische secretaresse- en verpleegsterverhoudingen als uitzondering), wordt dit tegenwoordig steeds vaker juist binnen de werkkring gedaan. Het voordeel hiervan is dat de kans groter is dat seksuele partners ook in andere opzichten bij elkaar passen. Aan de andere kant komt de seksuele moraal hier vaker in de knoop met de professionele moraal. Zo kan het lastig zijn, als een van de partners een aanstelling krijgt boven de ander, of als professioneel gevoelige informatie in een intieme relatie doorgegeven wordt, en ook het gevaar van een beschuldiging van sexual harassment ligt altijd om de hoek.
Ook AIDS heeft voor een verschuiving gezorgd in de seksuele moraal. Voor het eerst sinds lange tijd zijn seks en de dood weer dicht bij elkaar komen te staan in meer dan alleen symbolische zin. Dit heeft er niet alleen toe geleid dat de kerken hun onthoudingsethiek hebben versterkt, en de medische wereld haar anticonceptie-ethiek, maar ook dat verantwoordelijkheid nu een grotere rol speelt in de populaire moraal dan ooit sinds de seksuele revolutie. Natuurlijk wil dit niet zeggen, dat Amerikanen als een volk nu daadwerkelijk verantwoordelijker met seks omgaan dan voorheen. Wel betekent het, dat je nu zonder voor ’traditioneel’ door te gaan over verantwoordelijkheid kunt spreken.
Deze verschuiving blijkt ook in de media. In de film Sleepless in Seattle komt bijvoorbeeld een barscène voor, waarin een man zijn collega, een jonge weduwnaar, duidelijk maakt dat dating niet meer zo is als het vroeger was: nu moet je eerst elkaar heel goed leren kennen, vervolgens laat je je allebei testen, en pas dan ga je met elkaar naar bed. Andere films, zoals Age of Innocence, verkennen het thema van een liefde die zich niet kan uiten in seksueel samenzijn maar toch in zekere mate mooi of voldoeninggevend kan zijn. Dat dit thema populair is, juist nu zo velen door AIDS tot matiging worden gedwongen, zal geen toeval zijn.
Naar mijn mening duiden deze recente ontwikkelingen erop, dat de dominante Amerikaanse seksuele moraal geleidelijk aan meer in balans komt. De slinger, die van traditie naar doorslaan is gezwaaid, wordt nu door externe factoren gedwongen wat rustiger te tikken. Dit vergroot de kans, dat ook in Amerika de mens niet meer dienaar van de seksuele moraal hoeft te zijn, maar dat de moraal de mens kan gaan dienen.