Amerikanen hebben een ongelooflijke voorliefde voor samenzweringen, of het speculeren daarover. Zodra iets gebeurt waarvoor ze geen goede verklaring hebben, of waarvoor de verklaringen hen niet aanstaan, gaan Amerikanen speculeren over wat er werkelijk achter zou zitten en vooral: wie. Gebrek aan bewijs troeft deze mensen niet af. Integendeel, het toont alleen maar aan hoe slim en doortrapt de samenzweerder is. Verkenning van een paranoïde kijk op het leven.

Door Wim Roefs

`Een samenzwering, dat is het.’ De vader van Donald Kaul, een Amerikaanse krantencolumnist, viel altijd terug op deze standaardverklaring om de toestand in de wereld te verklaren. Zo was pa Kaul er zeker van dat de manier waarop de World Series, de Amerikaanse honkbalkampioenschappen, worden beslist, namelijk met serie van de best-of-seven en niet een best-of-five of best-of-three, het gevolg is van een samenzwering. De oude Kaul zat nooit verlegen om bewijs voor zijn theorieën, vertelt zijn zoon in zijn in 1991 verschenen They’re All In It Together.

`Een lange serie levert meer geld op dan een korte serie’, legde pa uit. `Je kunt het op vingers natellen.’ Maar, wierp de jonge Kaul tegen, soms wint een team de vier eerste wedstrijden en dan gaat die vlieger niet op. `Dat doen ze zo nu en dan voor de schijn en om wijsneuzen zoals jij voor de gek te houden’, zei zijn vader, het hoofd schuddend over zoveel naïviteit. `Een samenzwering, dat is het.’

Hersenverweking door fluor

Pa Kaul staat niet alleen in zijn overtuigingen. Van presidentskandidaat Ross Perot tot predikant Pat Robertson, van regisseurs Oliver Stone tot Spike Lee, van zwarte leider Louis Farrakhan tot de Ku Klux Klan-leider in mijn woonplaats: Amerikanen zijn dol op samenzweringen. Zo was volgens sommigen de fluoridering van het leidingwater in de jaren vijftig een poging om de hersenen van Amerikanen te verweken, zodat het communisme er gemakkelijker grip op kon krijgen. En zo kan Proctor & Gamble maar niet afkomen van het gerucht dat het bedrijf satanisme zou bevorderen. Voormalig presidentskandidaat Ross Perot klaagde in 1992 dat de Republikeinen samenspanden tegen hem en zijn familie. En volgens de meest recente theorie over de dood van Abraham Lincoln zat ook daar een samenzwering achter: immers, Lincolns secretaris heette Kennedy en die van John F. Kennedy Lincoln. Je kunt het op je vingers natellen.

Maar wacht eens, misschien zijn al die samenzweringstheorieën en zogenaamde cover-ups rond de moord op Kennedy, inclusief de film JFK van Oliver Stone, zelf wel een gigantische samenzwering, een complex smoke screen van beschuldigingen, tegenbeschuldigingen en ontkenningen met als enig doel het feit verhullen dat Kennedy helemaal niet dood is, misschien wat hoofdpijn heeft, maar niettemin zich prima amuseert met, wie weet, Marilyn Monroe.

Geen greintje bewijs, hoor ik u zeggen? Maar natuurlijk niet! Denkt u dat die lui rond JFK gek zijn?

Paranoïde wereld

Dertig jaar geleden noemde de historicus Richard Hofstadter dit verschijnsel `het paranoïde trekje in de Amerikaanse politiek’. Hij stelde vast dat het al in de achttiende eeuw prominent aanwezig was. Sinds de bomaanslag in Oklahoma, in april 1995, komen moderne varianten van dit fenomeen weer boven water. En als het proces tegen O.J. Simpson iets toonde, dan is het dat de zwarte gemeenschap er ook wel pap van lust.

Volgens Hofstadter zijn de centrale ideeën van deze paranoïde wereld een `gevoel van vervolging’ en `omslachtige samenzweringstheorieën’. Voor uiterst rechts in Amerika betekent dat onder meer dat zwarte helikopters hun bewegingen nagaan; dat een invasie van de Russische en Chinese VN-troepen op handen is, daarbij geholpen door de Zionist Occupational Government (ZOG) in Washington; dat bendes van zwarte jongeren een onderdeel van de samenzwering zijn; en dat geheime boodschappen langs de snelwegen van het land bedoeld zijn om deze buitenlanders de weg te wijzen. De machtsovername zal onder meer bestaan uit het ontwapenen van alle Amerikaanse burgers, het opschorten van de Grondwet, en het opzetten van een communistische, door joden gecontroleerde Nieuwe-Wereldorde. Tijdens hearings die het Congres na Oklahoma hield, legden militie-leiders uit hoe de overheid en de Verenigde Naties samenspanden om het weer te beïnvloeden, om de Amerikaanse oogsten te laten mislukken.

`Het zijn allemaal communisten, inclusief de regering in Washington, die wordt geleid door joden’, zo vatte Horace King, de Grand Dragon van de South Carolina Christian Knights of the Klu Klux Klan Invisible Empire, het treffend samen. De regering-Bush, daar had hij het over. Dat er geen bewijs was voor zo’n communistische machtsovername weerhield King niet – sterker, het leek zijn theorie juist te bewijzen. Had Chroestjsev zelf niet gezegd dat de wereld niets zou merken van een communistische machtsovername tot hij voltooid zou zijn?

Er is niets nieuws onder de zon. In 1963 schreef The New York Times over de zesduizend `angst-brieven’ over `de nieuwste PLANNEN! om Amerika te VEROVEREN!!!’ die de Republikeinse senaatsleider iedere maand kreeg. Ook toen al waren de Russen, de Verenigde Naties en de Chinese troepen aan de grens met Mexico de boosdoeners.

En dat was nog nadat senator Joe McCarthy overal `hoog in deze regering’ communisten had aangetroffen en de producent van zoetwaren Robert H. Welch Jr. volhield dat president Eisenhower `een toegewijde, overtuigde agent [was] van de Communistische samenzwering’. Welch schreef er een paar bestsellers over, en verzamelde op een goed moment meer dan 80.000 leden voor de extreem-rechtse John Birch Society die hij oprichtte.

Blanke machtsstructuur

Ook zwarten zijn aangestoken, steeds sterker sinds de late jaren tachtig. `Als ik een rede houdt voor een zwart gehoor’, vertelde William Raspberry, de zwarte columnist van The Washington Post, een paar jaar geleden, `dan weet ik van tevoren dat tijdens de discussie iemand zal vragen of ik geloof in de samenzwering tegen zwarte Amerikanen.’ Raspberry gelooft het niet, maar veel zwarten weten zeker dat `zij’ hen te pakken willen nemen. Dat is de reden waarom veel mensen dachten dat een schuldig-vonnis in de zaak van O.J.Simpson onmogelijk was, omdat er altijd wel één jurylid zou zijn die de argumenten van de verdediging zou accepteren: dat de blanke machtsstructuur erachter zit, de blanke samenzwering, de blanke wat-dan-ook.

Volgens opiniepeilingen meent een derde deel van alle zwarten dat aids opzettelijk is ontwikkeld om de zwarte gemeenschap te decimeren. Regisseur Spike Lee en de antisemitische moslimleider Louis Farrakahn hangen deze theorie aan, waarin homo’s enkel dienden als proefkonijnen. Een derde deel denkt dat de overheid ook de drughandel in zwarte buurten heeft opgezet of in elk geval bevorderd, zoals John Singelton suggereert in zijn film Boys ‘N The Hood. Het idee dat de autoriteiten alles proberen om zwarte leiders en politici onderuit te halen, is zo’n beetje algemeen geaccepteerd onder zwarten. Sterker, zwarten kun je van alles wijsmaken, van een opzettelijke poging door westerse academici om de geschiedenis van de zwarten (als stamhouders van het menselijk ras) te verbergen tot het geloof dat abortus gehanteerd wordt als middel om zwarte bevolkingsgroei te remmen.

Hogere wetenschap

Zoals de meeste gelovers in samenzweringen heeft de huidige generatie geen gebrek aan bewijsmateriaal of sluitende redeneringen. De truc van hogere paranoïde wetenschap, merkte Hofstadter op, is te beginnen met verdedigbare uitgangspunten, een aantal `feiten’ te verzamelen en dat alles bij elkaar op te tellen tot `bewijs’, ter voorbereiding van een `grote sprong van het onontkenbare naar het ongelooflijke’.

Neem uiterst rechts. Inderdaad worden wapens steeds meer aan banden gelegd, praat men over een Nieuwe-Wereldorde, en hebben Amerikaanse troepen gewerkt onder VN-leiding en samen met de Russen. En natuurlijk was de federale overheid weinig subtiel in haar omgang met de Branch Dividians, de sekte in Waco, en met de arrestatie van white supremacist Randy Weaver in Idaho (waarbij diens vrouw en kind werden doodgeschoten) – twee wapenfeiten die de militie in haar ideeën bevestigde.

Ook Amerikaanse zwarten hebben geen gebrek aan redenen om heel erg wantrouwend te zijn. Uiteindelijk hield de FBI van Edgar Hoover wel degelijk de leiders van de burgerrechtenbeweging in de gaten. En tijdens de regeringen van Reagan en Bush namen het Openbaar Ministerie en het ministerie van Justitie wel degelijk een onevenredig aantal zwarte gekozen personen onder handen, waarbij hun spectaculair gebrek aan succes aangeeft dat harde bewijzen hiervoor niet de belangrijkste reden waren.

Voeg daaraan toe dat de Amerikaanse overheid heeft samengewerkt met notoire Latijns-Amerikaanse drughandelaren zoals Manuel Noriega, de toenmalige baas van Panama; dat de plotselinge komst van het uiterst verslavende crack in de zwarte gemeenschap, in de jaren tachtig, moeilijk te verklaren valt; en dat zwarten het goedje niet zelf produceren. Je kunt het op je vingers uittellen, zouden pa Kaul en John Singleton zeggen.

En aids? Wel, het zou niet de eerste keer zijn dat de overheid chemicaliën en giftige stoffen op de bevolking heeft uitgeprobeerd. Denk aan Tuskegee, zullen zwarten onmiddellijk zeggen tegen sceptici. Tussen 1932 en 1972 werden meer dan vierhonderd arme, slecht opgeleide zwarten onder valse voorwendsels gebruikt voor een overheidsexperiment. De mannen wisten niet dat ze syfilis hadden en kregen ook geen behandeling, zelfs niet toen in de jaren veertig penicilline een eenvoudig geneesmiddel bleek te zijn. Doktors waren geïnteresseerd in de ziekteverschijnselen en bestudeerden die tot op de autopsietafel. Pas toen de media in 1972 erachter kwamen, werd het programma stopgezet.

‘Tuskegee’ is nog steeds een trauma voor de zwarte gemeenschap. Het heeft zwarten nogal wantrouwig gemaakt tegenover de medische beroepsgroep en dat op zichzelf ondermijnt al het gevecht tegen aids bij zwarten. Natuurlijk is het geen bewijs dat de zwarte gemeenschap opzettelijk werd besmet met aids door de overheid of door wie dan ook. En evenmin is er sterk bewijs voor een georkestreerde samenzwering om zwarte politici en masse te pakken te nemen, al zullen velen van hen ongetwijfeld het slachtoffer zijn geworden van racisme en sommigen van samenzweringen.

Religieuze en politieke vervolging

De neiging tot een `paranoïde’ houding zit vanaf het begin ingebakken in de Amerikaanse samenleving. Veel van de Europese kolonisten waren de meest ongelukkige en vervolgde bewoners van de Oude Wereld – met grote ervaring in het sceptisch over hun schouder blikken. Ze waren gevlucht voor de religieuze en politieke vervolging in het Europa van de Contrareformatie en hadden vervolgens Britse tegenstand moeten overwinnen voor ze hun onafhankelijkheid verkregen. Ze maakten samenzwering ook hun eigen handelswijze door de Amerikaanse Indianen uit te moorden en gekidnapte Afrikanen tot slaaf te maken, daarmee verzekerend dat ook alle andere bewoners van het continent wantrouwig waren.

De vroegste blanke Amerikaanse kolonisten waren altijd bang dat ze gedwarsboomd zouden worden in hun experiment met vrijheid, waarvoor ze protestantisme essentieel achtten. Subversieve plannen, gemaakt door `verdorven en slechte mensen, in vreemde landen’, zoals een predikant uit Massachusetts het in 1798 stelde, konden gemakkelijk binnendringen met de immigranten die maar bleven komen uit een Europa vol met revolutionaire opstandelingen, onderdrukkende kerken en tirannen.

En mogelijke samenzweringen zouden onmogelijk te ontdekken zijn. In Europa waren koningen, kerken en aristocraten duidelijke doelwitten voor de opstandelingen, de onwrikbare klassenverhoudingen een sterk motief. Amerika bood de samenzweerder enkel een aantal idealen over vrijheid, democratie en christendom om te ondermijnen, en mensen met tegengestelde ideeën konden overal opduiken. Die situatie zou bezorgdheid hebben kunnen veroorzaken `over het probleem om een consistent gevoel van nationale identiteit te behouden terwijl het sociale klimaat snel veranderde’, zoals David Brion Davis speculeerde in zijn The Fear Of Conspiracy uit 1971. En, betoogde Davis, `in een natie waarin iedereen geacht wordt zich te verbeteren, is er altijd een overweldigende angst om beetgenomen te worden’. Sociale verandering veroorzaakte persoonlijke bezorgdheid, en de laissez-faire houding maakte collectieve actie verdacht. Het oorspronkelijke gevoel van afwezigheid van een bevoorrechte groep en van monopolistische bedrijven, veroorzaakte angst voor geheime bondgenootschappen, die oneerlijke voordelen zouden proberen te krijgen. Enorme verschillen in rijkdom werden gezien als bewijs voor verborgen en illegale macht.

Er was altijd de mogelijkheid voor een `enorm, duivels, bovennatuurlijk effectief internationaal netwerk van samenzweringen, ontworpen om de daden uit te voeren van de meest vijandige aard’ tegen Amerika, zoals Hofstadter het uitdrukte. Amerikanen waren niet de enigen in de wereld die wantrouwig waren, maar wel de enigen die hun samenzweringen koesterden en beschermden tegen alternatieve verklaringen, sterker, ze vaak beschouwden als bepalende factoren in de geschiedenis. Gebrek aan bewijs was zelden een reden om hun eindeloze zoektocht naar vijanden en vreselijke gevaren op te geven.

De laat-achttiende-eeuwse bewoners van New England vreesden een internationaal Jacobijns plot tegen Amerika en het christendom in het algemeen, opgezet door Beierse Illuminati; ook was er nooit bewijs dat er ook maar een van hen het land was binnengekomen. Samen met de vrijmetselaars doken de Illuminati op in de boeken van Welch en ook in het recente boek van voormalig presidentskandidaat en televisiedominee Pat Robertson, The New World Order, dat ook een ferme dosis antisemitisme bevat. Dat George Washington, Benjamin Franklin en andere prominente leiders vrijmetselaars waren geweest, maakte geen verschil – dat de vrijmetselaars dergelijke mensen konden misleiden, bevestigde juist hun verdorvenheid.

Vrijmetselaars, Mormonen en katholieken, vooral de altijd-gevaarlijke Jezuïeten, werden de suspecte figuren van het Amerika van de negentiende eeuw. Ze werden ervan verdacht andere loyaliteiten te hebben dan aan de Amerikaanse Grondwet en de Amerikaanse idealen. Hun groepsloyaliteit ging ook in tegen het Jacksoniaanse laissez-faire individualisme en egalitarisme – waarbij dit laatste natuurlijk alleen gold voor blanke mannen. Toen John F. Kennedy kandidaat was voor het presidentschap, werd hij door sommigen nog steeds beschouwd als een potentiële lakei van de paus, en in 1991 verschenen nog advertenties in de ondergrondse van Washington waarin werd gewaarschuwd voor de aanwezigheid van katholieken in het Supreme Court, het hoogste gerechtshof.

Boerencrisis

Toen de Populistische Partij aan het eind van de negentiende eeuw de belangen van banken en grote ondernemingen neerzette als een bedreiging voor egalitaire democratie, zagen zij volgens een partijmanifesto als kwaaie pieren onder meer de `gokkers op goud in Europa en Amerika’ die sinds de jaren zestig van die eeuw hadden samengezworen tegen `de financiële en commerciële onafhankelijkheid van het land’. De verdachte van de bomaanslag in Oklahoma, Terry Nichols, had in 1993 nog geprobeerd zijn creditcard-schulden af te betalen met valse wissels van de Family Farm Preservation, een uiterst rechtse groep die het Amerikaanse banksysteem als illegaal ziet.

In de jaren twintig van deze eeuw waren joodse samenzweerders de mode, toen Henry Ford, zijn Dearborn Independent en zijn welwillende autoverkopers meehielpen met de verspreiding van de Protocols of the Elders of Zion, een door velen als echt beschouwd maar vrijwel zeker gefabriceerd verhaal uit het Europa van 1840, waarin een joods plot werd beschreven om Judaïsme wereldwijd te verspreiden. Samenzwerende joden zijn natuurlijk nog steeds smakelijk voer voor blank uiterst rechts en Farrakahns Nation of Islam. De geweldadige en antisemitische Posse Comitatus en Christian Patriots buitten in de jaren tachtig de boerencrisis in het Midwesten uit, het geloof verspreidend dat boerderijfaillissementen een onderdeel waren van een samenzwering door joodse bankiers.

Manier van leven

De huidige angsten van blank uiterst rechts en het wantrouwen van de zwarten passen precies in Hofstadters model van de paranoïde stijl, waarin samenzweringen niet gericht zijn alleen tegen individuen, maar tegen de natie, tegen een cultuur, tegen een manier van leven. Ze wijken enigszins af van samenzweringen als die in Iran-Contra, de Oktober Verrassing (dat Jimmy Carter vlak voor de verkiezingen de gijzelaars in Iran zou vrijkrijgen), en het BBCI bankschandaal, die allemaal grote gevolgen hadden maar niet de Amerikaanse manier van leven bedreigden. Sterker, ze lijken eerder business as usual.

Waar eindigt dan een relatief goedaardige maar geheime samenwerking om politieke of financiële winst te behalen, en waar begint een echte samenzwering? Moeten geheime afspraken illegaal zijn om een samenzwering te zijn? Specialisten herkennen een samenzwering onmiddellijk, maar de rest van ons zal daar meer moeite mee hebben. The American Webster’s New Universal Unabridged Dictionary stelt dat `samenzwering’ van toepassing is op geheime samenwerking `speciaal voor een illegaal of schadelijk doel’. Speciaal. Maar is dat noodzakelijk? En wat is schadelijk? Voor wie?

Zijn de Bilderberg Group, de Council of Foreign Affairs of de Trilateral Commission samenzweringen, of tenminste samenzweerderig van aard? Deze organisaties bestaan uit een selecte zakenelite uit geïndustrialiseerde landen en hun politieke en wetenschappelijke steunpilaren en weldoeners, die privé en in het geheim praten over (in de woorden van de Trilateral Commission) `collectieve management’ van `wereldwijde interdependentie’.

Kijk, daar hebben we de Rockefellers, de bazen van Mitsubishi en de Kissingers van de wereld die in het geheim akkoorden sluiten die hun wederzijdse economische en politieke belangen dienen. Ze hebben het waarschijnlijk niet over een plan om de rijkdom in de wereld te herverdelen en, als ze toch bezig zijn, de walvissen van de ondergang te redden. Hun `discussie gaat vooral over de vraag welk beleid het beste is voor big business, niet of het beleid dat big business helpt wel zo goed is’, stelt samenzweringsscepticus (maar wel met relativisme) Jonathan Vankin vast in zijn boek Conspiracies, Cover-ups, And Crimes uit 1992. `De samenzwering van gedeelde overtuigingen van de elite leidt tot een samenzwering van daarop gebaseerde daden.’

Allicht dat de Trilateralisten en gelijksoortige organisaties de favoriete koppen van Jut zijn voor samenzweringsfanaten van rechts en van links, voor de eersten als `communistische frontorganisaties’, voor de laatsten als `fascisten met een menselijk gezicht’. Geen wonder ook dat Criminal Politics, een blad dat in 1993 een oplage had van zo’n 30.000, zich helemaal wijdt aan het volgen van de activiteiten van de Trilateral Commission. Het bestaan van dergelijke gespecialiseerde bladen versterkt nog het gepraat over samenzweringen. Er zijn eenvoudigweg te veel mensen die verdenkingen uiten, naspeuren en erover schrijven. En omdat ze altijd spectaculair zijn, leveren samenzweringen steeds aantrekkelijk materiaal op voor de gewone kranten en tijdschriften van Amerika.

Niet alleen flauwekul

Natuurlijk bestaan er meer dan genoeg echte samenzweringen. Hoovers FBI, Watergate, de Mafia of Tonya Hardings poging haar collega uit te schakelen. Of de pogingen van de CIA om Castro en Patrice Lumumba uit Congo te vermoorden; of de met assistentie van de CIA uitgevoerde coup tegen Salvador Allende in Chili; of het terrorisme van de Amerikaanse regering tegen de Sandinisten. `Samenzweringstheorieën zijn niet alleen maar flauwekul’, merkt Vankin op.

Samenzweringsdenken zal altijd floreren in een land dat zo groot en zo divers is, waar de concurrentie enorm is, waar etnische groepen elkaar niet vertrouwen en waar politieke propaganda, commerciële advertenties en de entertainment industry iedere dag weer bedrog scheppen, of, zoals de antropoloog Jules Henry zegt, `een pakket tegenspraken en leugens’ afleveren. Dat Amerikanen in een christelijke `goed tegen slecht’-traditie denken, draagt er ook toe bij, want het nodigt uit tot een actief zoeken naar het slechte. En dan is er altijd nog Amerika’s veel geciteerde voorliefde voor eenvoudige verklaringen en hun ongenoegen met oorzaken die niet minstens even gewichtig zijn als de effecten die ze hebben.

Voor de armen en machtelozen is samenzweringsdenken een gemakkelijk alternatief voor wanhoop, omdat het een kant-en-klare verklaring voor hun ellende biedt. Dit geldt nog sterker voor Amerika, waar klasse-ideeën niet leven in het gemiddelde volksdenken en waar de vele armen en machtelozen veelal delen in de mantra van de natie dat het Amerikaanse systeem iedereen gelijke mogelijkheden verschaft, dat er niet zoiets bestaat als een slecht systeem, maar enkel slechte mensen die de regels breken.

Zodra de onvermijdelijke ongelijkheden in een vrije-marktsysteem zijn uitgeschakeld als verklaring voor lijden en slachtoffer-zijn, is de stap van `slechte mensen’ naar `samenzwering’ niet erg groot meer. De miserabele leefomstandigheden van de zwarten in de binnensteden worden zo het gevolg van, laten we zeggen, slechte industriëlen die weigeren er te investeren, en niet van industrieel Amerika dat gewoon doet wat het meest winstgevend is en elders investeert. Deze laatste verklaring heeft ook zijn immorele kant, maar is niet zo gemakkelijk te construeren als die van een samenzwering.

Steekje los

`Zijn onze levens echt absurd’, vroeg Vankin zich af, `of worden we gewoon belazerd?’ In 1961 klaagde de schrijver Philip Roth dat veel van de Amerikaanse realiteit `je toch al magere verbeeldingskracht te schande zet’. De realiteit, schreef Roth, `is voortdurend sterker dan onze talenten, en de cultuur bekogelt ons haast dagelijks met cijfers die iedere romanschrijver benijdt’. Zou het kunnen dat Amerika, een plaats van enorme verwachtingen en nog grotere teleurstellingen, waar peace of mind een zeldzaamheid is, eenvoudigweg een uitzonderlijk hoog aantal mensen oplevert met een steekje los? Amerikanen lopen permanent naar hun psychiater, schieten elkaar overhoop, spelen platen achterstevoren om te horen of er satanische berichten op staan, en klagen op televisie-talkshows over hun transseksuele poedel die hen heeft verlaten voor de nymfomane moeder van hun vaders vriend. Waarom zou iemand zich er dan over verbazen dat veel van deze mensen denken dat Proctor & Gamble optreden namens de duivel?