Morgen verschijnt mijn nieuwe boek: 1923. Het jaar van de omslag
Het boek biedt een analyse van de ontwikkelingen in een belangrijk jaar, voor veel landen een crisisjaar. Het begint en eindigt met Duitsland, van de bezetting van het Ruhrgebied tot de Bierkellerputsch van Hitler. Er tussenin raakt president Harding in de problemen en overlijdt uiteindelijk. In Nederland wordt de eerste tegen het fascisme aanschurkende partij opgericht. In Spanje grijpt een dictator de macht, een voorloper van Franco. In Turkije pakt Ataturk het land bij de lurven. Sterke mannen zijn in de mode, Mussolini maakt school. Een aardbeving in Japan kost 140.000 doden. Links Nederland haalt een pyrrusoverwinning door de Vlootwet te torpederen, maar brengt Nederlands sterke man Hendrik Colijn grote schade toe. Maar vooral ook een jaar dat onaangenaam lijkt op het huidige tijdsvak. Honderd jaar terugkijken levert veel herkenbare observaties op.
Vanavond (maandag) praten we erover in Het Oog op Morgen.
De inhoudsopgave:
- Voorwoord 7
- De wereld die de oorlog maakte 11
- Het verdrag van Versailles 29
- Nieuwjaarsdag 41
- Onthulling van het Teapot Dome-schandaal 47
- Bezetting van het Ruhrgebied 57
- Oprichting van het Verbond van Actualisten 69
- Opening grafkamer Toetanchamon 79
- Publicatie eerste nummer van time 89
- Confrontatie in München 103
- Inwijding van het Hollywood Sign 109
- Ondertekening Verdrag van Lausanne 117
- President Warren Harding overlijdt 131
- Aardbeving in Japan 143
- Staatsgreep in Spanje 155
- Einde passief verzet in het Ruhrgebied 171
- Opening Katholieke Universiteit Nijmegen 183
- Nobelprijs voor geneeskunde voor de ontdekking van insuline 195
- De Vlootwet wordt weggestemd 211
- Turkije wordt een republiek 225
- Hitlers Bierkellerputsch mislukt 231
- Duitse kroonprins Wilhelm vertrekt uit ballingschap op Wieringen 253
Uit het voorwoord
“Het enkele verloop van honderd jaar lijkt een willekeurige, zelfs een triviale aanleiding om terug te kijken naar wat er zich een eeuw geleden afspeelde. Maar 1923 bleek niet zomaar een jaar. In het vijfde jaar na het einde van de Grote Oorlog namen ontwikkelingen in veel landen een nieuwe keer. Er was sprake van een omslag en die had grote gevolgen voor de langere termijn. Je zou het een stemmingsomslag kunnen noemen, een punt waarop de sfeer van direct na de oorlog kantelde.
De eerste jaren na 1918 waren de elites in vrijwel alle westelijke landen als de dood dat de Russische Revolutie ook in hun land navolging zou krijgen of in elk geval zou inspireren tot revolutionaire oprispingen. In Duitsland was dit aan de orde van dag. In Nederland beging de sociaaldemocraat Pieter Jelles Troelstra een kolossale blunder door het heersende klimaat verkeerd in te schatten. Overal heerste arbeidsonrust. Tot echte revoluties kwam het niet, maar de angst ervoor stelde de arbeiders en hun vakbonden in staat doelen te realiseren die lang buiten bereik leken.
Het kiesrecht werd uitgebreid, ook voor vrouwen. In veel landen werd de achturige werkdag ingevoerd evenals wetgeving om arbeiders en hun werkplekken te beschermen. Een rudimentair stelsel van sociale zekerheidswetten kwam tot stand. De regerende elite had geen andere keuze dan mee te buigen met de geest van de tijd. Bijna overal slaagde ze erin compromissen te sluiten die nodig waren om de angel uit potentieel revolutionaire ontwikkelingen te halen.
Toen de economie begin jaren twintig in recessie raakte, kreeg en greep de elite de kans om zich te herpakken. Ze gebruikte haar politieke en economische macht om de beginnende doos van Pandorra te sluiten. De reactie die volgde, verhardde snel, met toenemende kritiek op de democratie en het parlementaire systeem. Het voorbeeld van Benito Mussolini die in 1922 in Italië aan de macht was gekomen, gaf inspiratie. In 1923 waren ook in andere landen autoritaire tendensen te zien, soms leidend tot een regelrechte dictatuur zoals in Spanje, soms op de valreep afgewend zoals in Duitsland. Hier kreeg de Weimarrepubliek een tweede leven dat in 1929 door de Grote Depressie werd afgebroken.”
Uit de epiloog
“Doordat we het vervolg kennen heeft wat we zien gebeuren in 1923 onaangenaam herkenbare ondertonen. Ook in onze tijd, honderd jaar later, ligt de democratie onder vuur, is ‘de politiek’ een vijand geworden en claimen autoritaire regimes het volk beter te vertegenwoordigen en betere resultaten te boeken. Opnieuw zoeken mensen die zich in de steek gelaten voelen een groep om bij te horen of een leider om kritiekloos te dienen, ook nu worden feiten ontkend of gepareerd met ‘alternatieve feiten’. We zien dat landen die een baken van stabiliteit en democratische kracht leken plotseling breekbaar en kwetsbaar ogen, dat burgers in wanhoop of onnozelheid hun democratie afbouwen en dat elites hun verantwoordelijkheid niet nemen maar kortzichtige belangenafwegingen maken en meespelen met de populisten, denkend dat ze de tijger die ze berijden wel onder controle kunnen houden.
Dat de geschiedenis zich nooit herhaalt, is een cliché van de armoedigste soort. Maar dat moet ons niet weerhouden luid afgaande alarmbellen als zodanig te herkennen. Als we iets willen opsteken van de geschiedenis, dan is 1923 een buitengewoon leerzaam jaar. We weten immers hoe het verder ging.”